błonkówki

Wszystkie wpisy otagowane „błonkówki”

Klecanki (Polistes spp.) – istny galimatias!

Posted by skorpion21 on 27 października 2016

Kategorie: Makro. Tagi: błonkówki, klecanki, osowate, osy, owady społeczne, żądło. 62 Komentarze

Słyszeliście, że klecanki należą do owadów, których użądlenie jest najbardziej bolesne, spośród wszystkich naszych żądłówek? Tak przynajmniej możemy wywnioskować z bardzo wielu popularnonaukowych serwisów, wg. których plasują się na 3 miejscu, w 4-stopniowej skali Schmidta. Przewyższają tym samym pszczołę miodną, a nawet szerszenia! O co chodzi z tą skalą, kim jest ten cały Schmidt i przede wszystkim, czy rzeczywiście tak jest, napisze pod koniec tego artykułu. Zanim jednak do tego dojdę, sprawdźmy najpierw jak wyglądają i ile gatunków żyje w naszym kraju.

Wygląd

Dość nietypowo, ale zanim zacznę od systematyki, najpierw przyjrzymy się ich wyglądowi, który jest w dużej mierze wspólny dla wszystkich, krajowych gatunków. Różnice między nimi występują w dość subtelnych detalach, które jednak omówię przy okazji poszczególnych gatunków.

Tradycyjnie zacznę od wielkości, a ta rzecz jasna waha się w zależności od kasty, z którą mamy do czynienia. Generalnie robotnice mierzą zazwyczaj od 1,2 do 1,5 cm. Nieco większe są samce, które mogą dorastać do 1,6-1,7 cm. Największe są oczywiście królowe, mogące mierzyć od 1,7 do 1,9 cm.

Klecanki są zdecydowanie smuklejsze, niż pozostałe gatunki os. Szczególnie wąskie jest przewężenie między odwłokiem, a tułowiem i to zwraca na siebie uwagę. Poza tym, odwłok nie jest ścięty z przodu, jak ma to miejsce u osy pospolitej, czy dachowej. Pod względem ubarwienia, klecanki są oczywiście żółto-czarne, co jednak ciekawe, dość charakterystyczne są cztery, okrągłe plamki o żółtej barwie, które znajdują się w górnej części odwłoka. Pomiędzy samicami (zarówno królowymi jak i robotnicami) a samcami, występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Objawia się on w ubarwieniu przodu głowy oraz oczu. Twarz samic jest żółto-czarna, oczy zaś mają jednolitą, czarną barwę. U samców cała przednia część głowy jest jasnożółta, oczy są natomiast po części zielonkawe, ale w odcieniu zbliżającym je do żółtej barwy.

Systematyka

Klecanki należą do rodziny osowatych (Vespidae), która dzieli się na trzy podrodziny: osy właściwe (Vespinae), do której zaliczają się dobrze znane osy i szerszeń, kopułki (Eumeninae), skupiające w sobie osy żyjące samotnie oraz klecanki (Polistinae). Przez długi czas w skład naszej entomofauny wchodziły trzy gatunki klecanek: Polistes dominula, Polistes nimpha oraz Polistes biglumis bimaculatus. W maju 2019 r. w Acta entomologica silesiana ukazał się jednak artykuł badaczy, którzy wykazali, że występuje u nas jeszcze jeden gatunek: Polistes albellus.

W literaturze oraz w Internecie można się niekiedy spotkać z informacją, że mamy w Polsce jeszcze jeden gatunek, czyli Polistes bischofii, znany również jako klecanka łodygowa. Kiedyś sam był przekonany, że można ją u nas spotkać. W rzeczywistości jednak nie stwierdzono, aby była u nas obecna. Nie wykluczone jednak, że w przyszłości może się u nas pojawić, za sprawą zmian klimatu.

Polistes gallicus

No dobrze, wiemy już ile jest u nas klecanek, ale… czy ja aby o którejś nie zapomniałem? W polskiej literaturze często możemy się natknąć na klecankę o łacińskiej nazwie Polistes gallicus, widniejącą pod rodzimą nazwą klecanka rdzaworożna. Problem w tym, że pod tą samą nazwą ukrywa się również Polistes dominula. O co więc w tym chodzi? Cóż, zamieszanie jest z tym wielkie, a wszystko sprowadza się do… błędnego oznaczenia, powielanego nie tylko w literaturze popularnonaukowej, ale nawet w poważnych publikacjach entomologicznych (chociażby w polskim kluczu do oznaczania os). Doszło nawet do tego, że P. gallicus wylądowała w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, gdzie widnieje z kategorią CR, co oznacza, że jest gatunkiem krytycznie zagrożonym wyginięciem.

Prawda jest natomiast taka, że w Polsce Polistes gallicus w ogóle nie występuje! To gatunek południowo-europejski, choć północna granica jego występowania sięga całkiem wysoko, bo do Słowacji. I na niej zresztą się kończy. Jeśli natomiast chodzi o to całe zamieszanie, to P. gallicus była zwyczajnie mylona z P. dominula i dlatego właśnie wszelkie opisy dotyczące polskich P. gallicus w rzeczywistości odnoszą się do P. dominula. Z tego też względu, choć nazwa Polistes gallicus funkcjonuje obecnie jako synonim P. dominula, trzeba pamiętać, że to dwa, zupełnie różne gatunki! Konkretne wiadomości w tej kwestii możecie zobaczyć w Wiadomościach Entomologicznych XXXII, numer 32.

**Klecanka rdzaworożna (Polistes dominula)**

No dobrze, mamy już za sobą jeden galimatias związany z klecankami, pora więc na kolejny. Jak już wcześniej wspomniałem, wszelkie publikacje dotyczące P. gallicus, odnoszą się do naszej klecanki rdzaworożnej (Polistes dominula), w dawnej literaturze znanej też jako klecanka pospolita. Dotyczy to również Czerwonej Księgi, w której cały tekst dotyczy właśnie P. dominula. Inna sprawa, że ten opis jej zagrożenia, delikatnie pisząc, mija się ze stanem faktycznym. W rzeczywistości bowiem, Polistes dominula jest gatunkiem pospolitym w całej Polsce i raczej nic jej nie zagraża, a jeśli już, to na pewno nie zasługuje na tak wysoką pozycję w Czerwonej Księdze (na upartego, zdecydowanie warto by było ją obniżyć). Dlaczego więc w ogóle się w niej znalazła? Powody są najpewniej dwa. Raz, że została pomylona przez autorkę wpisu do Czerwonej Księgi z P gallicus, co mogło skutkować błędami przy poszukiwaniu o niej informacji w piśmiennictwie, a dwa przez ten sam błąd (ale równie dobrze z innego powodu), mogły zostać przeoczone nowe dane, na temat występowania P. dominula w Polsce. Wyjaśnienie tego wszystkiego znajduje się zresztą w Wiadomościach Entomologicznych XXIV, numer 3.

Dobra, starczy już tych zawiłości… przynajmniej na razie, bo pod koniec artykułu trochę ich jeszcze będzie. Teraz przyjrzyjmy się klecance rdzaworożnej. Zacznę może od tego, że to chyba najłatwiejsza do oznaczenia klecanka, przynajmniej jeśli chodzi o samice. Nie zmienia to jednak faktu, że i tak trzeba się trochę nagimnastykować, aby ją zidentyfikować. Przede wszystkim, podstawową rzeczą, na którą trzeba zwracać uwagę, są jej czułki. Pierwsze trzy człony są czarno-żółte, pozostałe natomiast, na całej swej długości, są czerwonawe, także z wierzchu. Jest to bardzo ważne, ponieważ u innych krajowych klecanek, wierzch czułków jest czarny. Inną rzeczą, na którą warto zwrócić uwagę, jest nadustek o jednolicie żółtej barwie, chociaż przy jego okazji warto pamiętać, że u części osobników może się na nim znajdować mniejsza, bądź większa plamka, o czarnym kolorze. Oprócz tego, obserwując klecanki rdzaworożne, często rzuca mi się w oczy, że żółty wzór na ich odwłoku, jest zazwyczaj bardziej rozbudowany, niż u innych klecanek. To jednak tylko moja osobista uwaga, której absolutnie nie trzeba brać za pewnik. Sam traktuje to spostrzeżenie jedynie jako wskazówkę, a nie podstawę do oznaczenia.

**Klecanka polna (Polistes nimpha)**

Klecanka polna, podobnie jak klecanka rdzaworożna, jest pospolita i można ją spotkać niemal w całej Polsce. Już na pierwszy rzut oka widać, że P. nimpha (znana też pod synonimową nazwą Polistes nimphus), jest ciemniejsza od poprzedniej klecanki. Nie chodzi tutaj jedynie o ogólne ubarwienie jej ciała, ale też o czułki. U P. dominula górna strona czułków jest pomarańczowo-żółta, natomiast u P. nimpha jest zaciemniona. Dodatkowo, na nadustku klecanki polnej mamy czarną przepaskę, która w rzadkich przypadkach jest zredukowaną plamą.

Widok na głowę klecanki polnej

Dużo łatwiej jest ją pomylić z P. biglumis bimaculatus i żeby ją odróżnić, trzeba spojrzeć na przód jej głowy, np. na policzki. U klecanki polnej są one żółte, natomiast u P. biglumis czarne, choć czasami może na nich występować mała, żółta plama. Inną cechą, na którą warto zwrócić uwagę, są żuwaczki. U klecanki polnej są czarne i tylko w rzadkich przypadkach może być na nich mała, żółta plama (wtedy jest ona mniejsza, niż na policzkach). U P. biglumis żuwaczki są najczęściej czarne z dużą, żółtą plamą lub są całkowicie żółte. Niekiedy plamka może być mała lub żuwaczki mogą być całkowicie czarne.

Inną różnicę między tymi dwoma gatunkami znalazłem na polskim forum entomologicznym. Chodzi o spodnią stronę pierwszych członów czułków, czyli tych przy samej głowie. U klecanki polnej ich barwa jest czarna, rozszerzająca się ku przodowi. W przypadku P. biglumis jest on żółty, otoczony czarną barwą po bokach. Nie jestem jednak pewny, czy aby na pewno można dać w to wiarę, a jeśli tak, to czy nie ma jakichś wyjątków, jak z żuwaczkami. Generalnie, P. nimpha jest także nieco jaśniejsza, niż P. biglumis, ale ubarwienie to rzecz zmienna, więc nie zawsze warto na tym polegać.

***Polistes biglumis bimaculatus* i *Polistes albellus***

No dobrze przejdźmy teraz do najmniej popularnej klecanki, czyli P. biglumis bimaculatus. Jak do tej pory nie doczekała się polskiej nazwy, co pewnie wynika z faktu, że jest jednym z rzadziej spotykanych gatunków i pewnie nawet wielu przyrodników może jej nie kojarzyć. Sam jak do tej pory nie znalazłem jej w żadnej z popularnych książek o owadach. No dobrze, a o co chodzi z tą jej potrójną nazwą łacińską? Tak się składa, że są trzy podgatunki P. biglumis, a w naszym kraju występuje tylko jeden z nich, czyli bimaculatus i właśnie dlatego często jest opisywana poprzez nazwę składającą się z trzech członów.

Najnowszym nabytkiem w naszej entomofaunie jest Polistes albellus. O jej obecności w Polsce poinformowali naukowcy na łamach Acta entomologica silesiana w maju 2019 r. Nie oznacza to jednak, że dopiero wtedy pojawiła się w naszym kraju. Badacze odkryli jej występowanie u nas, dzięki zbadaniu 73 okazów złowionych w trakcie badań oraz znalezionych w kolekcjach z całej Polski w latach 1999-2018. To oznacza, że występuje u nas od ponad 20 lat i bardzo możliwe, że pojawiła się u nas właśnie wtedy, czyli w okresie, gdy coraz częstsze stawały się u nas inne ciepłolubne stawonogi, z tygrzykiem paskowanym na czele.

Klecanka, którą spotkałem przy torowisku. Kto wie, może to właśnie Polistes albellus.

W 2019 znana była z 27 stanowisk w środkowej i południowej Polsce i jest bardzo możliwe, że od tamtego czasu zdążyła się też pojawić w innych rejonach naszego kraju. Co ciekawe, często ją znajdowano przy szlakach kolejowych, w dolinach rzek i przy drogach o małym natężeniu ruchu, więc kto wie, czy w rozprzestrzenianiu się jej nie pomaga przypadkiem człowiek. Sam w 2021 r. znalazłem przy torach samicę klecanki siedzącą na gnieździe i podejrzewam, że może to być właśnie Polistes albellus. Niby przemawia za tym kilka cech jej wyglądu, ale nie mam też 100-procentowej pewności.

Na pierwszy rzut oka, P. albellus przypomina P. biglumis i naprawdę ciężko odróżnić te dwa gatunki. U tego pierwszego gatunku, policzki są wyraźnie krótsze, niż u P. biglumis. Dodatkowo na jego przedpleczu znajdują się zazwyczaj żółte boczne przepaski. U P. biglumis zwykle ich nie ma. Warto też zwrócić uwagę na pokrywki skrzydłowe, które u P. albellus są przeważnie tylko nieznacznie zaczernione u nasady, natomiast u P. biglumis są najczęściej z centralnie położoną czarną plamą, sięgającą nasady. Zdecydowanie zachęcam do zapoznania się z pracą naukowców, którzy odkryli obecność tego gatunku w naszym kraju. Znajdziecie w niej klucz do oznaczania klecanek oraz dokładne informacje o P. albellus. Link dodaję tutaj.

Na koniec jedna ważna sprawa. Cechy ułatwiające rozpoznawanie klecanek, które podałem powyżej, dotyczą wyłącznie samic! U samców jest to jeszcze bardziej skomplikowane, dlatego postanowiłem pominąć tę kwestię. Jeśli jednak jesteście tego ciekawi, to jeszcze raz odsyłam do pracy naukowców o P. albellus, gdzie znajduje się także klucz do rozpoznawania samców. Oznaczanie klecanek jest bardzo trudne i nie zawsze da się to zrobić mając jedynie same zdjęcia. W razie wątpliwości zawsze warto się zwrócić o pomoc do entomologa zajmującego się błonkówkami.

Gdzie je można spotkać?

Jak już wcześniej wspomniałem, dwie z wymienionych prze mnie klecanek, czyli rdzaworożna i polna, są pospolite w całej Polsce, natomiast trzecia P. biglumis bimaculatus jest dużo rzadsza, ale też trudno mi powiedzieć jak wygląda jej rozmieszczenie w naszym kraju, ponieważ nie mam danych na ten temat. Jeśli chodzi o miejsca w których można je spotkać, to nie będzie wielkim odkryciem, jeśli napisze, że trafiają się praktycznie wszędzie, zarówno w środowiskach naturalnych, jak również tych antropogenicznych, czyli stworzonych przez nas samych. Obserwować je można przez większą część roku.

Gniazdo

Gniazda klecanek zdecydowanie różnią się od tego, co możemy zaobserwować u os właściwych. Przede wszystkim są one otwarte, co oznacza, że wokół nich nie ma żadnej osłony, a dodatkowo składają się tylko z jednego plastra, przymocowanego do podłoża małym, cienkim trzonkiem.

Największe gniazda budują klecanki rdzaworożne; ich długość może dochodzić do 12 cm i mogą mieć 250 komórek, a nawet więcej. Gniazda budowane przez ten gatunek mają ciemnoszarą barwę i najczęściej są zakładane w miejscach, które przynajmniej częściowo są osłonięte. Bardzo często lokują je w naszym najbliższym sąsiedztwie, czyli np. w jakimś garażu albo pod dachem. W warunkach naturalnych, mogą się natomiast gnieździć np. w norach zwierząt, budkach lęgowych dla ptaków, czy w pustych ulach.

Klecanka polna zdecydowanie bardziej woli zakładać swoje gniazda w środowisku naturalnym, głównie na łodygach roślin zielnych, lub gałęziach krzewów, czasem również na ścianach budynków, ale co ciekawe, nie pod dachami. Gniazda klecanki polnej są mniejsze, niż u poprzedniego gatunku, a do tego mają jasnoszarą barwę. Gniazda Polistes biglumis mają podobną wielkość, jak u klecanki polnej, ale są ciemnoszare, a znajdujące się w nich komórki mogą mieć różną wielkość (u poprzednich dwóch klecanek, są do siebie zbliżone rozmiarami). Nie znalazłem nigdzie informacji, w jakich miejscach lubią gniazdować, choć podejrzewam, że wygląda to podobnie, jak u P. nimpha.

Otwarte gniazdo wiąże się z pewnymi konsekwencjami, chociażby takimi, że regulacja temperatury, jest w nich mocno utrudniona. W końcu brakuje osłony, która zabezpieczałaby przed chłodem lub upałem. Klecanki mają jednak na to skuteczne rozwiązanie. W czasie chłodów wprawiają w drżenie swoje mięśnie, dzięki czemu, w gnieździe robi się o wiele cieplej. To bardzo ważne, ponieważ klecanki należą do bardzo ciepłolubnych owadów i w czasie chłodnych, deszczowych dni, wolą siedzieć na gnieździe, niż latać aktywnie, jak to się zdarza osom właściwym. W przypadku, gdy robi się za gorąco, polewają komórki kroplami wody, które transportują z pobliskich zbiorników wodnych, po czym gwałtownym wachlowaniem skrzydłami, doprowadzają je do parowania i tym samym do obniżenia temperatury.

Tryb życia

Różnice pomiędzy klecankami, a osami właściwymi możemy zaobserwować nie tylko w budowie gniazda, ale także w życiu tworzącej go kolonii. Zwłaszcza podział na kasty, jest u nich dość nietypowy. Normalnie jest tak, że mamy robotnice, samce, oraz królowe. Podział jasny, klarowny i przede wszystkim stały. Tymczasem u klecanek szansę, na zostanie królową, ma praktycznie każda robotnica! Bardzo dokładnie to zbadano u klecanek rdzaworożnych, a występujące u nich zachowania świetnie opisał pan Marek W. Kozłowski w swych „Owadach Polski.”

Wszystko zaczyna się wiosną, kiedy przychodzi czas budowy gniazda. To ostatnie może zostać założone klasycznie, przez jedną królową, ale równie dobrze może powstać przy udziale… kilku królowych! Ta ostatnia opcja jest szczególnie ciekawa, bo tych kilka samic współpracuje ze sobą, aż do momentu, kiedy gniazdo będzie gotowe. Gdy tak się stanie, kończy się współpraca, a zaczyna się walka o „koronę”. Część samic ma w swoich genach zdolności przywódcze, u innych natomiast jest z tym trochę słabiej, co nie zmienia faktu, że pomiędzy wszystkimi dochodzi do walk, czy też raczej przepychanek. W końcu jedna z samic wychodzi na prowadzenie i tym samym udaje jej się zdominować inne. Jak? Brutalnie, zupełnie jak prawdziwa domina, tyle, że zamiast pejczyka, mamy pazurki na stopach oraz żuwaczki. Ostatecznym przypieczętowaniem władzy jest jednak zupełnie inny rytuał, czyli… podeptanie zdominowanych samic! Zwycięska samica dosłownie chodzi po swych poddanych, które grzecznie się przed nią płaszczą, przyciskając swoje ciało do plastra. Później pozostaje już tylko utrzymanie władzy, co nie jest trudne, gdy ma się do dyspozycji odpowiednie feromony.

Co ciekawe, samice P. dominula o zacięciu do dominacji, można bardzo łatwo rozpoznać, ponieważ jak pokazały badania, cechuje je duża, czarna plama, znajdująca się pośrodku nadustka. Samiczki o małych plamach lub pozbawione ich, mają znacznie mniejsze predyspozycje do rządzenia, a większe do bycia posłusznymi robotnicami. Oczywiście te ostatnie początkowo składają własne jaja, które są jednak niszczone przez dominującą samicę, aż do momentu, gdy u podległych samic zaniknie skłonność do tego rodzaju „wybryków”. Brutalne prawda? Nie ma się więc co dziwić, że nie wszystkim musi się to podobać. W związku z tym może dojść do takiej sytuacji, że jakaś zdominowana samica będzie wolała porzucić swoje gniazdo i przenieść się do innego. Chociaż nie, przenieść się, to złe słowo. Powinienem raczej napisać, że włamać się do niego, zniszczyć tamtejsze jaja i młodsze larwy oraz rzecz jasna zdominować żyjące tam klecanki! Później pozostaje już tylko złożyć własne jaja. Co ciekawe takie samice, wolą się „wpraszać” do gniazd, które są już w pełni rozwinięte, bo raz, łatwiej jest się do niego wślizgnąć, gdy można się wtopić w tłum innych osobników, no a dwa… nie ma zbędnej roboty, przy jego budowie, ponieważ jest już gotowe.

Sami przyznacie, że życie klecanek przebiega w bardzo ciekawy sposób, prawda? Mi pozostaje jeszcze napisać, że dorosłe osobniki, tak jak u innych os bywa, są zazwyczaj roślinożerne, a ich głównym pokarmem jest nektar kwiatów. Larwy są jednak mięsożerne, dlatego klecanki polują również na inne owady, aby móc je nimi nakarmić. W trakcie funkcjonowania gniazda pojawiają się kolejne robotnice, a pod koniec lata również młode królowe, oraz samce. Te ostatnie, po odbytej kopulacji włóczą się to tu, to tam, odwiedzając czasami kwiaty, a innym razem wygrzewają się na liściach, czy kłodach drewna. Ostatecznie jednak, czeka je marny koniec, ponieważ przed zimą giną wszystkie, zimują zaś wyłącznie przyszłe królowe.

Skala bólu Schmidta

Praca entomologów kojarzy się zazwyczaj z panami, którzy ganiają po lasach i łąkach z siatkami na motyle lub dłubią przy nabitych na szpilki okazach. Owady, to jednak nie tylko grzeczne motyle, czy błyszczące w gablocie chrząszcze, ale również zwierzęta, z którymi kontakt może się skończyć co najmniej boleśnie. Je także ktoś musi badać i tak się składa, że tym kimś jest amerykański badacz Justin O. Schmidt, pracujący w Instytucie Biologicznym Uniwersytetu Arizońskiego. Ten sławny entomolog poświęcił swoje życie badaniu błonkówek (w 2015 r. dostał nawet za to nagrodę antynobla) i oczywiste jest, że przy takiej pracy nie łatwo o różne… wypadki. Jako, że zbierało się ich całkiem sporo, badacz skrupulatnie je odnotowywał, aż w końcu, w 1990 r. wydał papierową publikację, pod tytułem: „Hymenoptera Venoms: Striving Toward the Ultimate Defense Against Vertebrates,” w której zebrał 78 gatunków, należących do 41 rodzajów i uszeregował je według własnej skali bólu od 1 do 4, opartej na podstawie swoich osobistych doświadczeń, lub jego współpracowników.

Na pewno o niej słyszeliście, wszak owa lista oraz widniejące na niej owady, często się pojawiają w serwisach popularnonaukowych, ale też na takich stronach, jak wykop, czy kwejk. Inna sprawa, że to, co można tam znaleźć, zazwyczaj nijak się ma do autentycznej listy, ani tego, co na niej widnieje. Znakomitym przykładem jest nasza klecanka, która zgodnie z tymi stronami i serwisami, powinna widnieć na tej liście z numerem 3, co nie tylko jest bardzo wysoką pozycją, ale jednocześnie wyższą od szerszenia europejskiego i pszczoły miodnej, które uplasowały się oczko niżej. Pytanie jednak brzmi, czy rzeczywiście tak jest?

Na stronie http://www.joshuastevens.net/visualization/visual-guide-to-painful-insect-stings/ możemy znaleźć elegancko przedstawioną listę, na której znajdują się wszystkie wymienione w oryginalnej publikacji gatunki oraz informacje o skali bólu i czasie jego trwania. Owszem, w tej liście są wymienione klecanki z rodzaju Polistes, ale żadna z nich nie występuje w Polsce. Mało tego, przyglądając się jeszcze bardziej wnikliwie tej liście, możemy łatwo zauważyć, że nie ma w niej także europejskiego szerszenia! Jest wymieniona tylko pszczoła miodna i w sumie nic dziwnego, wszak jest obecna praktycznie wszędzie. Rzecz bowiem w tym, że lista ta dotyczy przede wszystkim amerykańskich błonkówek, choć jest wśród nich kilka wyjątków z innych rejonów świata. Jednym z nich jest szerszeń, ale występujący w azji Vespa mandarinia. Oczywiście, to nie oznacza, że naszych klecanek nie ma w USA. Wręcz przeciwnie, P. dominula została odnotowana w 1970 r, w stanie Massachusetts i od tamtego czasu rozprzestrzeniła się po północno-wschodnich stanach jako gatunek inwazyjny. Mimo to, jak widzimy na liście, ten gatunek się na niej nie znalazł. Rzecz jasna nie można wykluczyć, że pan Schmidt od czasu swojej publikacji miał okazję doświadczyć jej użądlenia, ale póki co nie znalazłem wiarygodnego źródła informacji, które by to potwierdzało.

Zanim zakończę tę wątek, jest jeszcze inna kwestia odnośnie listy, którą chciałbym poruszyć. Na wymienionej prze mnie stronie, pokazującej wizualizację tej listy, możecie zauważyć, że skala bólu oznaczona jest kolorowymi kwadracikami, które mają różny odcień różu. Im kwadracik ciemniejszy, tym wyższa skala bólu. Dlaczego jednak przy wielu gatunkach tych kwadracików jest więcej? Ponieważ ból jest kwestią subiektywną i nigdy nie jest tak, że poszczególne użądlenie boli każdego człowieka w taki sam sposób. Wszystko zależy od miejsca użądlenia, ilości wstrzykniętego jadu, no i reakcji organizmu, która u różnych osób, może być zupełnie inna. Przykładowo, występująca w USA klecanka z gatunku Polistes annularis (czyli Red Paper Wasp) otrzymała trzy kwadraciki, co oznacza, że w odczuciu jednych osób, ból przez nią wywołany może być bardzo słaby, ale u innych będzie on na tyle silny, że zasłuży na trzecie miejsce. Jest to zresztą jedyna przedstawicielka tego rodzaju, która może wywołać na tyle silny ból, aby plasować się tak wysoko. Pozostałe klecanki (Paper Wasp) wymienione na tej liście są oznaczone dwoma kwadracikami, czyli mają ich tyle samo, co pszczoła miodna. Jeśli więc znajdziecie w Internecie skale bólu Schmidta (bez względu na to, czy będzie to jakiś Wykop, czy nawet nasza Wikipedia) i zobaczycie, że przy danym gatunku widnieje pojedyncza wartość (np. 1, albo 1.8), wiedzcie, że należy podejść do niej z dużą dozą ostrożności.

Jeśli mi natomiast nie wierzycie, zapraszam na stronę, http://www.straightdope.com/columns/read/3052/did-the-creator-of-the-schmidt-sting-pain-index-volunteer-to-get-stung-by-everything-on-earth, gdzie niejaki „Cecil” miał okazję zapytać oto samego Schmidta i tym samym dowiedzieć się, jak to z tą listą było naprawdę.

Użądlenia przez rodzime klecanki

Inna sprawa, że chociaż naszych europejskich klecanek nie ma na tej liście, to nie zmienia faktu, że osoby użądlone przez nie, często opisują ten ból jako wyjątkowo silny, porównywalny z użądleniem szerszenia, lub nawet większy. Trudno mi powiedzieć, ile tych twierdzeń jest efektem sugerowania się krążącymi po sieci „Skalami Schmidta,” ale z drugiej strony, zarówno te amerykańskie, jak i nasze klecanki, to ten sam rodzaj Polistes, więc nie ma powodu, by ich użądlenia nie mogły być równie silne, co nawet tej całej Red Paper Wasp. Mam zresztą kilka relacji od zaufanych mi osób, które twierdzą, że takie użądlenie jest naprawdę bardzo bolesne i mam sporo powodów, aby im w to wierzyć. Osobiście jednak, nigdy nie doświadczyłem użądlenia przez klecanki, nie znalazłem również wiarygodnych opracowań, które mówiłyby coś na ten temat, więc w tym temacie wstrzymam się od głosu. Sprzeczne informacje mam również co do agresywności naszych klecanek.

Czuję natomiast, że pod tym artykułem pojawią się liczne komentarze, które mogą wiele w tej sprawie wyjaśnić 😉

Mrówki leśne z rodzaju Formica – brutalne, ale pożyteczne!

Posted by skorpion21 on 28 kwietnia 2016

Kategorie: Makro. Tagi: błonkówki, Formica, las, mrówka leśna, mrówka rudnica, mrówka ćmawa, mrówki, owad, ruda mrówka leśna. 10 Komentarzy

Wiecie, nie lubię fotografować mrówek. Nie żebym do nich coś miał, ale te małe owady są strasznie ruchliwe, a do tego jest ich najczęściej tyle, że człowiek dosłownie nie wie, za fotografowanie której ma się brać. Trzeba więc spędzić przy nich sporo czasu, a ten ostatni zawsze wolę poświęcić na szukanie innych, bardziej mnie interesujących owadów. W końcu jednak nadszedł czas, by je wam przedstawić.

Systematyka i wygląd

Rodzaj Formica liczy w naszym kraju około 20 gatunków. Wszystkie one są do siebie bardzo podobne, często żyją na tym samym terenie, a nawet spotyka się wśród nich mieszańce genetyczne. Dlatego ich identyfikacja wymaga użycia binokularu, fachowej wiedzy i doświadczenia, choć nawet one nie zawsze są gwarantem prawidłowego oznaczenia. Pominę więc rozpoznawanie i skupię się na ich trybie życia, przy czym w opisach będę bazował na dwóch, najbardziej pospolitych gatunkach, czyli mrówce rudnicy (Formica rufa), oraz mrówce ćmawej (Formica polyctena). Na zdjęciach mogą się jednak znaleźć mrówki z tego rodzaju, należące do innych, podobnych gatunków.

Mrówki leśne zaliczają się do dużych mrówek. Robotnice mogą osiągać od 5 do 9 mm. Osobniki zdolne do rozrodu są nieco większe i mierzą około 11 mm. Jeśli chodzi o robotnice i królowe, to na ich głowie znajdują się oczy złożone, przyoczka, załamane czułki oraz aparat gębowy typu gryzącego, z szerokimi żuwaczkami. Dalej mamy smukły tułów, na którym znajdują si odnóża typu bieżnego, a u królowych, przez pewien czas także skrzydła. Pomiędzy tułowiem a odwłokiem znajduje się stylik, zbudowany z jednego segmentu. Na nim znajduje się tzw. łuska, czyli sterczący wyrostek, który odgrywa sporą rolę przy ich oznaczaniu. Na koniec wspomnę jeszcze o ubarwieniu, które u Formica rufa i Formica polyctena jest w zasadzie takie same, czyli odwłok, część głowy oraz odnóży są szaro-czarne, natomiast tułów, stylik i spora część głowy są czerwonawe. Samce różnią się wyglądem od samic, ponieważ ich ciała są smuklejsze, odwłok bardziej kanciasty, a głowa mniejsza, ale z dłuższymi i prostymi czułkami. Ich ciała mają również nieco ciemniejszą barwę.

Gdzie je można spotkać?

Pospolite w całym kraju. Jako typowo leśne owady, zamieszkuje różne rodzaje lasów, zwłaszcza iglaste i mieszane. Aktywne przez większą część roku z wyjątkiem zimy, kiedy to hibernują, ukryte w swoich mrowiskach.

Gniazdo

No dobra, część formalną mamy za sobą, pora się zająć tym co najciekawsze. Na pierwszy ogień niech idą gniazda, potocznie zwane mrowiskami. Trzeba przyznać, leśne mrówki mają dryg do budowania ogromnych kopców, pokrytych igliwiem, patyczkami, ziarenkami piasku, źdźbłami traw i innymi materiałami, które znajdują w lesie. Strona o najłagodniejszym, ale tym samym najszerszym zboczu kopca, skierowana jest na południe, by lepiej się nagrzewała i tym samym mrówkom było cieplej. Wielkość mrowisk potrafi być naprawdę imponująca i sięgać maksymalnie 2-3 metrów wysokości (standardowo mierzą jednak najwyżej 1 m), oraz kilku metrów szerokości (w Belgi znaleziono mrowisko o średnicy 9,5 m). W wielu źródłach pisanych podaje się, że kopce tworzone przez mrówki ćmawe, są zdecydowanie większe niż te, które są tworzone przez rudnice i coś w tym może być, ale szerzej wyjaśnię to w innej części artykułu. Grubość ścianek takiego kopca może mieć od 5 do 20 cm. Dzięki temu, żadna woda czy śnieg, nie są wstanie przedrzeć się do wnętrza. Dodatkowo, w kopcu znajdują się także liczne kanaliki, działające niczym wentylacja, dzięki czemu, wewnątrz całego gniazda mrówkom nigdy nie jest za gorąco. Struktura kopca nigdy nie jest stała. By zapobiec pleśni, mrówki stale zmieniają położenie materiałów, z których został zrobiony, a także uzupełniają go o nowe. To co jednak widzimy, to zaledwie ¼ całego gniazda. Reszta znajduje się ukryta pod ziemią i jest zdecydowanie obszerniejsza, ponieważ jej głębokość, przy gnieździe sięgającym 1 m, może być nawet dwukrotnie większa. Jego centrum, zarówno na zewnątrz, jak i pod ziemią, stanowi jakiś naturalny obiekt, wokół którego się rozrasta. Zazwyczaj jest to pień drzewa albo jakiś większy korzeń. Ta część mrowiska jest bardzo ważna, ponieważ to właśnie w niej, lub w jej okolicach, rozwijają się larwy. Kolejną, jest znajdująca się pod pniakiem tzw. warstwa przejściowa, mająca kształt lejka i będąca połączeniem piasku i częściowo rozłożonych szczątków organicznych. No i na koniec warto też wspomnieć o licznych, położonych na samym dole korytarzach i komorach, w których mrówki zimują. Bez względu na panującą na zewnątrz pogodę, temperatura w ich wnętrzu zawsze utrzymuje się w granicach 0-2,5℃, co pozwala mrówkom spokojnie przetrwać zimę. Oprócz tego, potrafią też utrzymać w mrowisku odpowiedni odczyn pH. Mrówki są wyjątkowymi czyściochami, dlatego bardzo dbają o to, by okolice mrowiska, a także jego kopiec, były w nienagannym stanie. Kiedy tylko pojawi się jakiś obcy, zbędny obiekt, natychmiast zostaje usunięty, zaś wszelkie uszkodzenia są automatycznie naprawiane.

Mrowiska mrówek z rodzaju Formica potrafią być bardzo liczne i mogą się składać z setek tysięcy osobników. W średnich mrowiskach rudnic liczba ta waha się w granicach 500-800 tys., natomiast w ogromnych gniazdach mrówek ćmawych, może żyć ponad milion osobników!

Założenie mrowiska

Żeby opowiedzieć wam o życiu wewnątrz gniazda, najpierw musimy zacząć od początku, czyli od chwili, gdy królowa postanowi je założyć. Szczególnie ciekawie wygląda to u mrówki rudnicy. Pod odbytych godach (w trakcie których może kopulować z więcej, niż jednym samcem), czyli gdzieś tak w okolicy kwietnia i maja, przyszła królowa roju pozbywa się swoich skrzydeł, które przestają jej być potrzebne i rusza szukać miejsca na nowe gniazdo. W tym czasie zaopatrzona jest jedynie w porcję nasienia, które przechowuje w specjalnym zbiorniczku i które będzie musiało jej wystarczyć na całe życie. Samce natomiast (na zdjęciu niżej), tuż po kopulacji masowo giną.

Myliłby się ten, kto myślał by, że królowa buduje swoje gniazdo. Co to, to nie. Królowe rudnic są do tego niezdolne, za to mają smykałkę do brutalnego przejmowania gniazd należących do innych gatunków mrówek. Zazwyczaj są to pierwomrówki łagodne (Formica fusca), czyli spokrewniony z rudnicami gatunek, który jest jednak mniejszy i znacznie ciemniej ubarwiony (pierwomrówki nie mają rudo zabarwionego tułowia, lecz szarawe, jak reszta ich ciała). Jak to wygląda? Ano tak, że zapłodniona samica rudnicy wnika do gniazda pierwomrówek, po czym zabija ich królową i tym samym zajmuje jej miejsce. Nigdzie nie znalazłem informacji jak właściwie królowej rudnic udaj się wedrzeć do mrowiska pierwomrówek, ale pewne jest, że wie, jak owinąć swoich nowych „poddanych” wokół palca… czy też raczej, wokół pazurka. Pierwomrówki akceptują ją jako nową królową, dlatego bez wahania podejmują się opieki na jej jajami, a później larwami i poczwarkami. Wraz z upływem czasu, przybywa kolejnych rudnic, które wypierają pierwomrówki, aż w końcu te ostatnie zupełnie znikają. Niekiedy jednak, zakładanie gniazda wygląda inaczej. Może być bowiem tak, że królowa rudnic, zamiast siłą przejmować gniazdo innych mrówek, woli wniknąć do takiego, które już należy do jej własnego gatunku (częściej jednak wygląda to w ten sposób, że królowe są dosłownie zaciągane do gniazd przez robotnice). Zdarza się to jednak stosunkowo rzadko, ponieważ rudnice należą do mrówek monoginicznych, czyli preferujących jedną królową, w jednym mrowisku.

Dokładnie odwrotną sytuację mamy u mrówki ćmawej, której gniazda są zazwyczaj poliginiczne, co oznacza, że w ich gniazdach żyje bardzo wiele królowych, nawet do kilku tysięcy! Oczywiście i w ich przypadku zdarzają się kolonie z jedną królową, albo zaledwie kilkoma, ale mają one miejsce bardzo rzadko. W ich przypadku zakładanie gniazda odbywa się zazwyczaj tak, że po odbytych godach, królowe dołączają do innych mrowisk swego gatunku i zasilają tym samym królewskie szeregi. Bywa jednak tak, że królowe mrówek ćmawych idą w ślady rudnic i brutalnie przejmują gniazda pierwomrówek, dzięki czemu, mogą powstać gniazda w nowych miejscach.

Od jaja do mrówki

Ktoś by mógł pomyśleć, że rudnice mają lepiej z jedną królową, ponieważ przy takiej ilości zapłodnionych samic, jaka ma miejsce u ćmawych, musi tam panować niezły chaos. Byłoby tak, gdyby te królowe faktycznie rządziły. Tymczasem ich podstawową rolą jest składanie jaj i pod tym względem ćmawe mają przewagę nad rudnicami. Jeśli mrowisko ma jedną królową i jeśli coś jej się przytrafi, wówczas całą kolonię czeka zguba, ponieważ nie będzie nowych osobników. W przypadku kolonii poliginicznych, nic się nie stanie, gdy zginie jakaś królowa, ponieważ setki innych, wciąż będzie w pełni sprawnych i zdolnych do funkcjonowania. Kolonie z wieloma królowymi mogą być też dużo liczniejsze, co również łączy się z ogromną ilością jaja, składanych przez wiele królowych. Właśnie dlatego mrowiska mrówek ćmawych bywają większe i liczniejsze, od tych budowanych przez rudnice.

Dobrze przejdźmy teraz do procesu składania jaj. Wygląda on w ten sposób, że królowa z opuszczoną głową i podgiętym odwłokiem uwalnia jajo na zewnątrz, po czym zostaje ono automatycznie przejęte przez robotnicę i przeniesione do komory lęgowej. Takie jajeczka są bardzo malutkie i lśniące, ponieważ robotnice przez cały czas dbają o ich czystość. Ich rozwój trwa zwykle od 1 do 5 tygodni, generalnie jednak nigdy do końca nie wiadomo, kiedy na świat przyjdą młode larwy, ponieważ będąc jeszcze w jajach, mogą spowalniać proces wylęgu, gdy panujące warunki nie są dla nich zbyt optymalne. Podobnie dzieje się z larwami, które mogą zmieniać czas linienia, jak również poczwarkami. Może być tak, że kiedy jaja zostaną zniesione jesienią, larwy cierpliwie czekają na wylęgnięcie się do wiosny przyszłego roku.

Larwy mrówek to typowe, robakowate czerwie, które nie mają oczu, ani nóg, są za to białe, ruchliwe i bardzo żarłoczne. Robotnice, które jak by nie było, są ich siostrami (choć nie zawsze rodzonymi, w końcu ze względu na mnogość partnerów królowej, wiele z nich, to siostry przyrodnie), bardzo dbają oto by otrzymywały odpowiedni typ pokarmu. Od niego bowiem zależy, w jaką mrówkę się później przeobrażą. Na sam pierw, wszystkie larwy karmione są różnym typem pokarmu, którego część musi jednak zawierać białko zwierzęce, niezbędne do ich prawidłowego rozwoju. Ze względu na to, że larwy są bardzo ruchliwe, nie muszą być karmione „z buzi do buzi,” lecz pokarm może być ulokowany w ich pobliżu, a one same do niego dotrą i go skonsumują. Po pewnym czasie, część larw otrzymuje specjalny typ pokarmu, w skład którego wchodzi wydzielina z gruczołów ślinowych robotnic, które są odpowiedzialne za ich karmienie. Można powiedzieć, że to królewski przysmak, ponieważ z tych właśnie larw, na świat przychodzą samice zdolne do rozrodu, czyli przyszłe królowe. Inaczej ma się sytuacja z samcami, które rodzą się z niezapłodnionych jaj i w ich przypadku, typ pokarmu nie odgrywa już żadnej roli.

Robotnice odpowiedzialne za opiekę nad larwami bardzo dbają o ich rozwój. Nie tylko przynoszą im pokarm, nie tylko je karmią, ale także czyszczą własną śliną i to na błysk, by nie doskwierały im żadne nieczystości czy drobnoustroje. Po odpowiednim czasie przepoczwarczają się. Wtedy też robotnice przenoszą je do suchych, piaszczystych komór i tam też larwy zmieniają się w kokony. Te przypominają wyglądem ziarenka ryżu i nawet mają zbliżoną do nich wielkość (przez niektórych ludzi bywają błędnie uznawane za mrówcze jaja). Wewnątrz nich znajdują się białe poczwarki, które nie są zrośnięte z kokonem. Podobnie jak w przypadku jaj i larw, robotnice bardzo dbają o kokony. Nie tylko je czyszczą, ale też zmieniają ich położenie. Kiedy jest ciepło, robotnice przenoszą je bliżej powierzchni ziemi, by mogły się ogrzać w promieniach słońca. Początkowo kokony są białe, jednak z czasem ciemnieją. Gdy nadchodzi czas przyjścia na świat dorosłych mrówek, robotnice rozcinają kokony swymi ostrymi żuwaczkami i pomagają się im wydostać. Początkowo, młode mrówki są jednolicie białe i dopiero po paru godzinach nabierają właściwych sobie barw, po czym stają się gotowe do pierwszych prac.

Zdobywanie pokarmu i obrona

Za opiekę nad larwami, a także wszelkie prace wewnątrz mrowiska, odpowiedzialne są młode robotnice. Za zbieranie pokarmu, odpowiadają natomiast te starsze. Jedne ganiają na sam pierw, by wytyczyć chemiczny szlak i oznaczyć miejsce, w którym znajduje się pożywienie, inne natomiast podążają wzdłuż niego, by je pozyskać. W jego poszukiwaniu, potrafią się oddalić od mrowiska na odległość kilkudziesięciu metrów.

Mrówki z rodzaju Formica są typowymi wszystkożercami. Jeśli chodzi o dorosłe mrówki, to ich ulubionym pokarmem jest spadź, czyli słodka wydzielina, produkowana przez mszyce. Mrówki, po odnalezieniu drzewa lub rośliny mniejszego kalibru, masowo je obłażą i bacznie opiekują się żyjącymi na nich mszycami, dzielnie broniąc swojego stadka, przed drapieżnikami. W ciągu jednego sezonu, 100 tys. robotnic rudnicy, jest wstanie zebrać nawet 10 kg spadzi! Larwy mrówek, jak wcześniej wspomniałem, potrzebują jednak białka zwierzęcego. Dlatego też, mrówki są również zawziętymi drapieżnikami, które niestrudzenie polują na inne owady. Zazwyczaj polują na nie w obrębie 50 metrów od swojego gniazda. Przeczesując ściółkę leśną, chwytają drobne owady, zaś na większe napadają całą paczką. Przy zmasowanym ataku, nawet duże gąsienice czy chrząszcze, nie mają dużych szans na ucieczkę. Gdy pochwycą ofiarę, oblewają ją kwasem mrówkowym, a kiedy ofiara przestaje się ruszać, wówczas zaciągają ją do gniazda. Jako, że mrówki to jedne z najsilniejszych owadów, nie stanowi to dla nich żadnego problemu i mogą tak tachać przez wiele metrów. Bywa też, że polują na swoje ofiary na drzewach. Wówczas zaskakują je kwasem mrówkowym, a kiedy owady spadają z drzew na ściółkę leśną, zostają przechwycone przez mrówki na ziemi. Dziennie, rudnice z jednego, średniego mrowiska, łapią nawet 2 tyś owadów, zaś w ciągu całego sezonu, wychodzi ich od 3 do 8 mln! Oprócz spadzi i owadów, pokarmem leśnych mrówek są również nasiona roślin, oraz padlina, w tym nie tylko martwe owady, ale także padłe kręgowce (większa kolonia potrafi ogołocić z mięsa martwą sarnę w ciągu zaledwie tygodnia!).

Przechwycony pokarm, jest transportowany do kolonii, gdzie zostaje zgromadzony… w żołądkach mrówek! Większość z nich, gromadzi bowiem w swoich wolach więcej pożywienia niż mogą skonsumować, a wszystkie z nich, kiedy zostaną poproszone przez swoje siostry, dzielą się nim, dosłownie z „dzióbka do dzióbka,” co fachowo zwie się trofalaksją.

Starsze, najbardziej doświadczone robotnice, mogą zostać przydzielone nie tylko do szukania pokarmu, ale także do obrony mrowiska. Chociaż mrówki są groźnymi drapieżnikami, to same mogą padać ofiarą innych drapieżników. Do największych wrogów mrówek zaliczają się chociażby duże zwierzęta, pokroju dzików, które zimą uszkadzają ich mrowiska, dzięcioły, które gustują w mrówczym białku, oraz niektóre stawonogi, np. larwy mrówkolwów oraz pająki (szczególnie niektóre ukośnikowate chętnie je chwytają). By się bronić przez tyloma wrogami, mrówki wykształciły dwa patenty obronne, dzięki którym wiele drapieżników mimo wszystko woli je omijać szerokim łukiem. Przede wszystkim mrówki gryzą, co nie jest dla nich problemem przy tak ogromnych żuwaczkach, jakimi dysponują. Dużo ciekawszy jest jednak kwas mrówkowy, o którym wspomniałem parę linijek wcześniej. Ujście kwasu znajduje się na końcu odwłoka. Jako że u mrówek z tego rodzaju żądło uległo niemal zupełnej redukcji i nie nadaje się do obrony, to właśnie kwas jest ich główną bronią. Broniące mrowiska osobniki potrafią go wytryskiwać na odległość około 0,5 m, choć w artykule czasopisma „Salamandry” (więcej o nim będzie w dalszej części tekstu) znalazłem informacje, że dystans ten może wynosić nawet do 1,5 m! Do tego, kiedy mrówka gryzie napastnika, dodatkowo polewa powstałą rankę właśnie kwasem mrówkowym, przez co powstaje nieprzyjemne pieczenie powodujące natychmiastowy odwrót intruza… no chyba, że intruzowi właśnie o to chodziło! Bywa bowiem, że niektóre leśne zwierzęta (zwłaszcza ptaki), celowo pozwalają się atakować mrówkom i oblewać kwasem, ponieważ ma on właściwości dezynfekujące.

Superkolonie

Wcześniej, przy okazji gniazda, wspomniałem o mrowisku, które składa się nie tylko z kopca, ale w dużej mierze z tego, co znajduje się pod ziemią. Nie zawsze jednak kolonia składa się wyłącznie z jednego mrowiska. Szczególnie mrówka ćmawa ma zamiłowanie do tworzenia tzw. superkolonii, czyli złożonych z co najmniej dwóch, współpracujących ze sobą mrowisk. Ich liczba może być różna i może sięgać kilku, a nawet kilkunastu mrowisk, zajmujących wspólnie kilka hektarów. Nasze mrówki ćmawe ze swoimi superkoloniami nie umywają się jednak do pewnego, azjatyckiego gatunku mrówki leśnej z gatunku Formica yessensis. Na japońskiej wyspie Hokkaido znaleziono superkolonie, których gniazda zajmowały wspólnie 270 ha, zaś liczbę mieszkających w nich mrówek oszacowano na… 306 milionów (w tym milion królowych)! My jednak wróćmy do naszych mrówek. Kiedy w jednym miejscu znajduje się wiele mrowisk, z mnóstwem mrówek, łatwo się pogubić, kto jest kim, ale na szczęście mrówki mają na to rozwiązanie. To zapachy, za pomocą których komunikują się ze sobą (znaczą nimi szlaki, dzięki którym wiedzą którą drogą wrócić z wyprawy do swojego mrowiska), a także rozpoznają się wzajemnie (obserwując mrówki, często można zauważyć, że kiedy spotkają się dwa osobniki, wówczas dotykają się czułkami, czyli innymi słowy obwąchują się i sprawdzają czy są z tej samej paczki). Bywają takie sytuacja, że obce sobie kolonie, należące do tego samego, lub dwóch różnych gatunków, zaczynają się do siebie zbliżać na tyle blisko, że w końcu dochodzi do przekroczenia… że tak to nazwiemy, „czerwonej linii.” Co wówczas? To bardzo proste. Dochodzi między nimi do wojny!

Wojny mrówek

Takie wojny pomiędzy koloniami mrówek są niezwykle fascynującym i spektakularnym zjawiskiem, które mamy szanse zaobserwować w każdych, większych lasach. Bardzo ładnie zostało to przedstawione w artykule „Mrówki na wojennej ścieżce,” opublikowanym w magazynie „Salamandra” w którym autor rozpisał się o tym zagadnieniu naprawdę bardzo solidnie. Dlatego, w oparciu o ten artykuł, wspomnę o tym tylko pokrótce, bo i też nie ma sensu, bym się rozpisywał o czymś, co zostało już przez kogoś dokładnie opisane.

Walki, pomiędzy obcymi w stosunku do siebie koloniami, bywają bardzo zażarte i potrafią się ciągnąć nawet latami! Kiedy w jednym miejscu spotkają się dwie, obce sobie grupy mrówek, w ruch idą żuwaczki i kwas mrówkowy. Jak to na wojnie bywa, walki są niezwykle brutalne, a poszczególne mrówki dosłownie rozrywają swoje przeciwniczki na kawałki. Rozczłonkowane ciała wrogów, kawałek po kawałku, zostają zaniesione do mrowisk, w myśl zasady, że w przyrodzie nic się przecież nie marnuje (jest to szczególnie ważne wiosną, gdy po przezimowaniu, brakuje mrówkom białka).

W czasie ich trwania dochodzi do starć, w wyniku których, większe, bardziej ekspansywne kolonie, powodują poważny uszczerbek u tych mniejszych. Każde takie kolejne „dźgnięcie” prowadzi do osłabienia, a ostatecznie do zniszczenia słabszej kolonii i przejęcia ich terytorium, wraz z dostępem do znajdującego się na nim pokarmu. Mrówki ze słabszych kolonii oczywiście nie poddają się bez walki. Jeśli zajdzie taka konieczność, część ocalałych osobników może się wycofać, ale i jednocześnie pozostawić szlak oznaczony feromonami, tak by powiadomić posiłki i by mogły trafić na miejsce potyczki. W ostateczności, przegrywające mrówki, mogą spróbować przenieść swoją kolonie w jakiś inny rejon lasu, jednak nie zawsze jest to skuteczne i ostatecznie tak czy siak zostają pokonane przez silniejszych najeźdźców.

Ktoś by mógł pomyśleć, że wojna to wynalazek człowieka, jednak w rzeczywistości, mrówki toczą je znacznie dłużej, niż my. Autor artykułu w „Salamandrze” zaznacza, że wojny mrówek nie mają nic wspólnego z naszymi, ponieważ nie kierują nimi emocje, ambicje przywódców czy chęć zadawania bólu, jednak moim skromnym zdaniem, trochę podobne jednak są. W końcu w wojnach mrówek, chodzi o to, że jedna, potężna kolonia, chce zdominować całe, okoliczne terytorium, wraz ze znajdującym się na nim pokarmem, przy jednoczesnym wyeliminowaniu słabszych od siebie osobników. W naszych wojnach też często o to chodzi, choć oczywiście nie da się ukryć, że my lubimy je okraszać pojęciami niewystępującymi w świecie przyrody, jak religia czy ideologia. W końcu jesteśmy gatunkiem inteligentnym, prawda? Pozostaje więc otwarte pytanie, dlaczego zamiast wykazywać się tą całą inteligencją i tym samym unikać konfliktów między sobą, idziemy w ślady tych małych, społecznych zwierząt, które przecież kierują się jedynie instynktem?

Pożyteczne mrówki

Mrówki z rodzaju Formica są uznawane za jedne z najpożyteczniejszych owadów w naszych lasach. Te żarłoczne stworzenia pożerają ogromne ilości owadów, wśród których znajduje się wiele gatunków, uznawanych przez leśników za szkodniki. Oprócz tego, mrówki pomagają również utrzymać las w czystości, bo i też na swój cel obierają nie tylko żywe owady, ale także martwe zwierzęta. Dlatego też, leśnicy bardzo dbają o mrówki. Mrowiska stojące przy drogach, często są ogradzane drewnianymi płotkami, mającymi je zabezpieczyć. Mimo to, ci sami ludzie, którzy o nie dbają, często potrafią doprowadzać kolonie tych owadów do zguby. W końcu, gdy przyjdzie do wycinki drzew, robi się niezłe zamieszanie i nawet jeśli mrowisko ocaleje, to z czasem i tak obumrze, pozbawione ochrony przed słońcem i wilgocią, jaką dają im korony drzew, a także z braku pokarmu (na ściętych drzewach żyją różne owady, w tym mszyce, dające mrówkom spadź), oraz przez rozwijające się w mrowisku grzyby. Na koniec dodam jeszcze, że niektóre mrówki należące do rodzaju Formica, w tym mrówka ćmawa i mrówka rudnica, są objęte częściową ochroną gatunkową.

Gąsieniczniki z podrodziny Pimpilinae

Posted by skorpion21 on 17 stycznia 2016

Kategorie: Makro. Tagi: błonkówki, gąsieniczniki, las, owady, parazytoidy, Pimpilinae. Dodaj komentarz

Wędrując po olsztyńskich lasach, często natrafiam na te ogromne owady. Może nie aż tak duże, jak zgłąbie, które miałem już okazję przedstawić na blogu, ale i tak, niektóre gąsieniczniki z podrodziny Pimpilinae potrafią być naprawdę bardzo okazałe. Jak to u większości owadów bywa, także w ich przypadku, największe rozmiary mają samice i to właśnie one są najczęściej znajdowane. Szczególnie łatwo jest o nie na obumierających pniakach i ściętych pniach, czekających na wywózkę z lasu. Nie same drewno je jednak przyciąga, lecz to, co się w nich kryje.

Systematyka

Przyznam, że nie jestem pewny co do liczebności tej podrodziny w naszym kraju, więc tę kwestię sobie daruje. Podobnie jednak, jak w przypadku innych gąsienicznikowatych (Ichneumonidae), także i w tej grupie mamy bardzo wiele, bliźniaczo do siebie podobnych gatunków, których odróżnienie na oko, często jest niemożliwe. Dlatego właśnie zdecydowałem się na pokazanie tych błonkówek jako podrodziny, ponieważ próba ustalenie jakiegoś konkretnego gatunku, czy nawet rodzaju, szybko by się skończyła fiaskiem. Najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy jest kłowacznik władczy (Dolichomitus imperator), który często się pojawia w atlasach owadów. Żadna z tych książek nie mówi jednak, że mamy oprócz niego 15 gatunków z rodzaju Dolichomitus, które z wyglądu, są do niego na tyle podobne, że rozróżnić je może tylko specjalista i to też nie zawsze, bo np. na zdjęciach często nie widać potrzebnych cech, by móc tego dokonać (np. użyłkowania skrzydeł). Oprócz niego, są także inne, bardzo podobne gąsieniczniki, chociażby te należące do rodzaju Ephialtes czy Liotryphon. Warto więc o tym pamiętać, gdy w oparciu o jakiś atlas owadów, zechcemy oznaczyć tego typu gąsienicznika jako kłowacznika, ponieważ tak naprawdę, możemy mieć do czynienia z przedstawicielem zupełnie innego rodzaju. W takich sytuacjach najlepiej oznaczyć do poziomu podrodziny, a czasem i rodziny (niektóre Pimpilinae możemy łatwo pomylić z przedstawicielami podrodziny Rhyssinae.

Wygląd

Pod względem wymiarów, są bardzo zróżnicowanymi błonkówkami. Wiele z nich to ogromne owady, np. te z rodzaju Dolichomitus mogą dorastać do 3,5 cm, a u samic, drugie tyle może mierzyć ich pokładełko. Bywają jednak także znacznie mniejsze gatunki.

Budowa ich ciała jest bardzo delikatna, a do tego są bardzo smukłe. Na ich głowie znajdują się dość długie, czarne czułki. Długie są także cienkie, czerwone odnóża. Reszta ciała zaś jest przeważnie jednolicie czarna, w przeciwieństwie do np. zgłębców i zgłąbiów, u których na odwłokach często się znajdują białe plamki. Samice często są wyposażone w długie pokładełka, które choć wyglądają groźnie, to służą jedynie do składania jaja. Te gąsieniczniki nie są wyposażone w żądła, więc absolutnie nie ma powodu, by się ich obawiać.

Gdzie je można spotkać?

Częstotliwość ich występowania jest różna w zależności od gatunku, ale wiele z nich to pospolite stworzenia, zamieszkujące głównie różne kompleksy leśne. Fruwają w pobliżu martwego i obumierającego drewna. Przylatują także do drewnianych konstrukcji, np. leśnych altanek. Pojawiają się głównie wiosną oraz latem, jednak niektóre z nich, np. gatunki z rodzaju Dolichomitus, bywają aktywne nawet do października.

Tryb życia

Jak wcześniej wspomniałem, samice wielu przedstawicieli tej podrodziny (ale nie wszystkich!) możemy znaleźć na obumarłym drewnie w różnej postaci. Przylatują do niego, po czym długo po nim krążą, aż w końcu uda im się znaleźć potencjalną ofiarę. W trakcie poszukiwań są bardzo płochliwe i przez to wcale nie tak łatwo jest do nich podejść. Ich celem są ukryte pod korą larwy rośliniarek oraz chrząszczy. Kłowacznik władczy na ten przykład, obiera za cel larwy chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cerambycidae). Poszukując ich, samica opukuje drewno swymi czułkami, starając się je namierzyć ich drgania oraz zapach rozkładających się przez grzyby odchodów. Kiedy jakąś namierzy, wówczas staje tuż nad nią, wyprostowuje swoje nogi oraz odwłok i wwierca się swym pokładełkiem w głąb drewna. Po sparaliżowaniu ofiary, składa w niej jajo, po czym wyciąga pokładełko i odlatuje szukać kolejnej. W czasie składania jaj, samice są zainteresowane tylko tą czynnością i nie uciekają przed obiektywem. Larwa gąsienicznika, tuż po wylęgnięciu się, zaczyna pożerać swego żywiciela od środka, po czym przepoczwarcza się w jej komorze poczwarkowej. Na koniec dodam jeszcze, że omówione prze mnie gąsieniczniki są bardzo pożyteczne, ponieważ ograniczają liczebność wielu gatunków owadów.

Wścieklice (Myrmica spp.) – czerwone mrówki

Posted by skorpion21 on 28 listopada 2014

Kategorie: Błonkówki. Tagi: błonkówki, czerwone mrówki, Myrmica, owady, wścieklice, żądło. 6 Komentarzy

Jeżeli mam być szczery… nie lubię fotografować mrówek. Są małe, szybkie i niezbyt chętne do dłuższego pozowania. Z tego też względu trzeba im poświęcić sporo czasu, aby zrobić im ciekawe zdjęcia. Osobiście wolę zaś spożytkować ten czas na poszukiwanie innych, znacznie bardziej mnie interesujących owadów. Wścieklice są tutaj jednak pewnym mrówczym wyjątkiem. W przeciwieństwie do innych gatunków funkcjonują na znacznie wolniejszych obrotach. Powoli spacerują po liściach, korze lub po prostu, po powierzchni ziemi, więc dość łatwo je sfotografować. Z tego też względu trochę im zdjęć zrobiłem i teraz mam okazję je pokazać.

Systematyka

Kiedyś rodzaj Myrmica zaliczany był do odrębnej rodziny Myrmicidae. Obecnie razem z innymi mrówkami należy jednak do rodziny mrówkowatych (Formicidae), a konkretnie do podrodziny Myrmicinae. W naszym kraju żyje ich 15 gatunków. Ich rozróżnienie jest bardzo trudne i dostępne głównie myrmekologom (specom od mrówek), dlatego właśnie zdecydowałem się omówić hurtem cały rodzaj.

Wygląd

Wśród mrówkowatych, podrodzina Myrmicinae jest najliczniejsza, jednak prawdę powiedziawszy, należą tutaj mrówki, które są dość… prymitywne, bez ewolucyjnych „nowinek” jak u przedstawicieli innych podrodzin. Widać to zarówno w ich budowie jak i zachowaniach. Jeśli chodzi o te pierwsze, to w przeciwieństwie do innych mrówek, Myrmicinae (więc także nasze Myrmica) posiadają wyraźny stylik (czyli przewężenie między tułowiem, a odwłokiem), który składa się z dwóch segmentów. U innych mrówek także mamy ten stylik, jednak składa się on z jednego segmentu bądź dwóch zespolonych ze sobą części. Dlaczego wścieklice posiadają dwu segmentowy stylik? Cóż, takie łączenie sprawia, że ich smukły odwłok jest ruchomy i mogą nim poruszać w różnych kierunkach. Po co? A to już jest zwiane z drugim elementem budowy charakterystycznym dla tego podrodzaju. Z żądłem. Tak, wścieklice i inne Myrmicinae są wyposażone w żądło i w razie konieczności potrafią go użyć. Jak by tego było mało, użądlenia wścieklic są naprawdę bolesne (miałem to nieszczęście poczuć je kilka razy na swojej skórze… nic przyjemnego, zapewniam). Z tego też względu lepiej z nimi nie zadzierać, chociaż w odróżnieniu od innych mrówek, wścieklice zdają się być dużo spokojniejsze, a naprawdę agresywne robią się głównie w pobliżu gniazda.
Pod względem ubarwienia wścieklice są czerwonawe, o czym zresztą mówi ich zwyczajowa nazwa „czerwone mrówki.” Jeśli chodzi o rozmiar, to wścieklice osiągają około 4-7 mm. Królowe i samce są oczywiście większe od robotnic.

Gdzie je można spotkać?

Wścieklice są powszechne w całej Polsce, przy czym najliczniejsza jest niewątpliwie wścieklica zwyczajna (Myrmica rubra) oraz bliźniaczo do niej podobna Myrmica rugidonis (zwana wścieklicą podobną). Można je spotkać praktycznie wszędzie, zarówno w lasach, w pobliżu wód, jak i w miastach, czy naszych ogrodach.

Gniazda

Jak wspomniałem przy opisie, wścieklice zaliczane są do grupy dość prymitywnych mrówek. W przypadku trybu życia objawia się to chociażby w ich miejscach zamieszkania. W przeciwieństwie do innych mrówek, wścieklice nie budują mrowisk. A w każdym razie nie budują tego, czym zwykle określamy mrowiskami. Po prostu gnieżdżą się w darni, pod kamieniami, czy zmurszałymi, leśnymi kłodami. Tam prowadzą dość niedbały żywot, w wyniku czego z nieuprzątniętych ziarenek piachu i różnych resztek często tworzy się niewielki kopczyk. Po mrówkach można by się spodziewać większej pracowitości, ale w tym przypadku nie jet ona specjalnie wskazana. Wścieklice prowadzą bowiem bardziej koczownicy tryb życia niż inne mrówki. Zakładane przez nie gniazda są tymczasowe i co jakiś czas przenoszą się z jednego miejsca na drugie. Zwłaszcza gdy w poprzedniej kwaterze zaatakuje je jakiś drapieżnik, lub… to my na ten przykład podniesiemy do góry kamień, pod którym gniazdują. Jest wówczas wielce prawdopodobne, że niemal natychmiast zaczną spod niego uciekać w jakieś inne miejsce. W jednym gnieździe żyje jakieś kilka tysięcy robotnic (maksymalnie do 10 tyś), a także od jednej do kilkunastu królowych. Ciekawe jest także to, że wścieklice często tworzą tzw polilakia, czyli wiele mniejszych, połączonych ze sobą gniazd zamieszkiwanych przez tę samą kolonię.

Królowe wścieklic

Jak wspomniałem przy okazji gniazd, kolonie wścieklic często zamieszkuje nawet kilkanaście samiczek zdolnych do rozmnażania się. Jak by tego było mało, mamy aż dwa rodzaje królowych. Są to mikroginy i makroginy. Te pierwsze są mniejsze, żeby wręcz nie napisać, że skarłowaciałe. Rozmiar nie ma raczej na to wpływu, ale faktem jest, że mikroginy są pokojowo nastawione do innych królowych. Nie tylko nie toczą z nimi walk, ale wręcz zapraszają je do siebie i wspólnie tworzą tzw. kolonię poliginiczną. Zupełnym przeciwieństwem są makroginy, czyli duże królowe. Z natury są zadziorne i agresywne w stosunku do innych królowych, więc nie ma się co dziwić, że nie wchodzą z nimi w żadne wspólne przedsięwzięcia i samodzielnie rządzą tzw koloniami monoginicznymi. Skąd takie rozbieżności i skąd w ogóle „pomysł” tych mrówek by bawić się w różne typy królowych? No właśnie to jest ciekawe i też nie do końca wyjaśnione zjawisko. Niektórzy badacze sugerują, że może mieć na to wpływ zamieszkiwane przez nie środowisko bądź klimat. Badania nad gatunkiem Myrmica rugidonis prowadzone w Wielkiej Brytanii oraz w Japonii pokazały, że kolonie poliginiczne preferują tereny wilgotne, czyli brzegi wód zarówno tych słodkich jak i słonych. Co ciekawe, u osobników z leśnych kolonii rozmiar jest uzależniony od wielkości tych że kolonii, podczas gdy u tych z kolonii nadwodnych takowej zależności już nie widać. Dodatkowo osobniki z koloni leśnych są też większe niż te z kolni nadwodnych. Jaki z tego wniosek? Pewien Japoński badacz wysnuł taki, że tereny otwarte, czyli brzegi wód są środowiskiem dużo bardziej niebezpiecznym niż tereny leśne. Z tego też względu młode królowe z terenów nadwodnych wolą trzymać się razem, bez wrogiego wobec siebie zachowania. Czasami jednak bywa też tak, że oba te typy kolonii egzystują w bliskim sąsiedztwie… np. gdy las graniczy z łąką czy brzegiem rzeki. Są też sytuacje, że nie zawsze da się odróżnić poszczególne typy kolonii, zaś żyjące w nich królowe mogą stanowić formę pośrednią między mikroginami, a makroginami.
U Myrmica rubra, sprawa z różnymi królowymi jest jeszcze bardziej złożona. Przez pewien czas badacze uznawali mikroginy za odrębny gatunek Myrmica microrubra, jednak prowadzone na nich badania (m.in. genetyczne) pokazały, że to jednak królowe M. rubra. Ich funkcjonowanie w gniazdach tego gatunku jest nie mniej tajemnicze niż u M. rugidonis. U M. rubra podejrzewa się, że mikroginy są tak naprawdę wyodrębniającym się, nowym gatunkiem pasożytniczym! Oczywiście szczegóły tych podejrzeń wymagają dalszych badań.

Tryb życia

Tą część pozwolę sobie zacząć od zwyczajów żywieniowych tych mrówek. Wścieklice są właściwie wszystkożerne. Żywią się pyłkiem i nektarem (zwłaszcza z roślin baldaszkowatych), drobnymi owadami, padliną, a przede wszystkim spadzią mszyc. Wścieklice chętnie hodują te ostatnie i dbają o nie równie troskliwie, co o własne potomstwo. Osobiście często je obserwuje na liściach i łodygach niecierpków drobnokwiatowych, gdzie nie tylko opiekują się mszycami i je „doją,” ale też zlizują tą spadź, która skapnie na liście. To właśnie na nich zrobiłem sporą część zdjęć tych mrówek. Wścieklice lubią zlizywać nie tylko słodką wydzielinę pochodząca od mszyc. Także tą, którą wydzielają gąsienice modraszków. Szczególnie takich gatunków, jak rzadkie i objęte ochroną modraszki alkon (Maculinea alcon) czy telejus (Maculinea telejus). W czwartym stadium rozwoju, larwy tych motyli wabią do siebie mrówki za pomocą specjalnej wydzieliny. Wścieklice zanoszą je później do swojego gniazda, no a tam… larwy modraszków rozpoczynają pożeranie larw wścieklic! Kiedyś zresztą opowiem wam o tym dokładniej (gdy tylko uda mi się spotkać któregoś z tych modraszków), a na razie – skoro już dotarliśmy do rozwoju wścieklic – to przyjrzyjmy się mu bliżej.

Na wiosnę, tuż po przezimowaniu królowe rozpoczynają zakładanie gniazd. Opcjonalnie. Może bowiem być tak, że królowe po prostu dołączą do innej kolonii. Jeśli jednak królowa zdobędzie się na samodzielne założenie gniazda, może to zrobić w towarzystwie innych królowych (fachowo zjawisko to zwie się Pleometroza), lub też samodzielnie. W przypadku tego ostatniego, królowe zakładają gniazda w sposób pół klasztorny. Co to oznacza? Ano to, że królowa tworzy takie gniazdko, składa jaja, odchowuje młode i w międzyczasie wychodzi z niego na powierzchnię, by móc się czymś pożywić. U większości innych mrówek, np. hurtnic (Lasius spp.), mamy do czynienia z „całkowicie” klasztornym zakładaniem gniazd, a to oznacza, że ich królowe nie wychodzą z gniazda, lecz korzystają z zapasów zmagazynowanych w odwłoku i mięśniach skrzydeł. Zanim jednak kolonia rozrośnie się tak bardzo, najpierw królowa (lub królowe) zajmuje się odchowaniem potomstwa. U wścieklic mamy do czynienia z dwoma „rodzajami” potomstwa. Pierwsze, czyli to wiosenne rozwija się bardzo szybko i już latem są „gotowe” dorosłe wścieklice. Późniejsze potomstwo rozwija się dużo wolniej. Larwy zimują w gnieździe, zaś dorosłe mrówki rozwijają się dopiero w następnym sezonie. A właśnie. Skoro już jesteśmy przy larwach, to przyjrzyjmy się im bliżej. Larwy wścieklic to typowe, białe, beznogie czerwie. Przez robotnice są karmione kawałkami owadów. W sytuacji zagrożenia zaś, robotnice chwytają je w żuwaczki i czym prędzej razem z pozostałymi wścieklicami uciekają w jakieś inne, bezpieczniejsze miejsce. Później larwy przepoczwarczają się i co ciekawe, takie poczwarki nie są okryte oprzędem, jak ma to miejsce u innych mrówek (kolejna oznaka niskiego stopnia ewolucyjnego wścieklic).

Na koniec jeszcze trochę o królowych. Loty godowe zarówno ich, jak i samców odbywają się w sierpniu oraz wrześniu. Wtedy to masowo roją się na różnych roślinach co może przestraszyć osoby, które już w przeszłości odczuły ich bolesne użądlenia. Rzecz jasna, tak jak u innych mrówek w takim okresie, zarówno samce, jak i zdolne do rozrodu samice są uskrzydlone.

Europejskie „ogniste mrówki”

„Fire ants”, czyli ogniste mrówki, to południowoamerykańskie mrówki z rodzaju Solenopsis, które dzięki pomocy człowieka przedostały się w południowe rejony USA (a także do Australii, czy też Chin) i teraz mają tam z nimi spory kłopot. Mrówki te są bardzo agresywne, a ból wywołany ich użądleniami porównuje się do przypalania ogniem (stąd ich ognista nazwa). Mrówki te należą do podrodziny Myrmicinae i są dość blisko spokrewnione z naszymi wścieklicami. My mamy to szczęście, że nie musimy się użerać z ognistymi mrówkami. Amerykanie mają jednak dużo większego pecha. Jakby nie wystarczyły im ogniste mrówki, to przedostały się do nich także… nasze wścieklice z gatunku Myrmica rubra. Dla odróżnienia od mrówek z rodzaju Solenopsis zwie się je „European fire ants”i jak to z gatunkami inwazyjnymi bywa, nasza wścieklica jest tam bardzo poważnym szkodnikiem, który nie dość, że żądli, to jeszcze chroni szkodliwe mszyce, a do tego jest agresywny wobec tamtejszych, rodzimych mrówek i przez to jest dla nich sporym zagrożeniem.