Przyznam szczerze, że zawsze chciałem zobaczyć nastrosza półpawika. Moim zdaniem to jeden z najbardziej spektakularnych motyli w Polsce. Na pierwszy rzut oka wygląda jednak dość niepozornie i łatwo go pomylić z jakimś uschniętym liściem. Dopiero, gdy poczuje się zagrożony, pokazuje swój znak rozpoznawczy, czyli duże, fałszywe oczy, skryte na drugiej parze skrzydeł, które wyglądają naprawdę niesamowicie. Niestety przez długie lata nie miałem do niego szczęścia. Dopiero na początku lipca 2023 r. udało mi się na niego trafić i to od razu na parkę!
Systematyka i wygląd
Nastrosz półpawik, dawniej znany też jako gryzuń półpawik, należy do rodziny zawisakowatych (Sphingidae) i jest jednym z czterech, no w sumie to pięciu nastroszy w naszym kraju. Ten piąty, czyli nastrosz dębowiec (Marumba quercus), w Polsce nie występuje, ale kiedyś, na początku XX w. znaleziono jedną poczwarkę w Bielsku Białej i dlatego nawet obecnie bywa zaliczany do naszej entomofauny. Poszczególne gatunki nastroszy nie są zazwyczaj aż tak ze sobą blisko spokrewnione, jak to sugeruje ich polska nazwa. Większość z nich należy bowiem do odrębnych rodzajów. Tak też jest z półpawikiem, który jest jedynym przedstawicielem rodzaju Smerinthus w Polsce. Nastrosz półpawik jest stosunkowo łatwy do rozpoznania. Żaden inny zawisak w naszym kraju nie ma bowiem fałszywych czy na tylnych skrzydłach.
Rozpiętość skrzydeł nastrosza półpawika waha się od 7 do 9,5 cm, co oznacza, że jest sporym zawisakiem. Głowa i boki tułowia są u niego popielatoszare. Wzdłuż tułowia biegnie szeroki, ciemny pas. Odwłok jest natomiast oliwkowobrunatny. Jeśli chodzi o skrzydła, to przednie są szaro- lub brunatnooliwkowe z licznymi, ciemnymi przepaskami czy smugami. Warto też dodać, że ich zewnętrzny brzeg posiada lekkie wycięcia. Tylne skrzydła są różowe. Na każdym z nich znajduje się duża, ciemna plama z niebieską obwódką w formie pawiego oka.
Gdzie go można spotkać?
Obecny w całej Polsce i dość pospolity, choć nie widuje się go zbyt często ze względu na nocny tryb życia. Czasami można go jednak przyłapać, jak odpoczywa na jakiejś gałęzi drzewa lub na ścianie budynku. Nastrosz półpawik jest związany głównie z wilgotnymi lasami liściastymi oraz mieszanymi, ale spotyka się go także wśród nadrzecznych, wierzbowych zarośli, w parkach, sadach, ogrodach, a nawet w miastach na rosnących tam drzewach. Pierwsze dorosłe osobniki pojawiają się w połowie maja i są spotykane do końca lipca.
Tryb życia
Jak już wcześniej wspomniałem, w ciągu dnia nastrosz półpawik stara się raczej nie rzucać w oczy i trzeba przyznać, że całkiem dobrze mu to wychodzi. Dzięki podobieństwu do uschniętego liścia, większość drapieżników raczej go omija. Jeżeli jednak zostanie zaatakowany, odsłania swoje tylne skrzydła i pokazuje znajdujące się na nich pawie oczka, aby odstraszyć napastnika. Co więcej, jego ciało może się też kołysać w przód i tył. Dzięki tej kombinacji, nastrosz próbuje wyglądać na znacznie większego niż jest w rzeczywistości. Może nie każdy się na to nabierze, jednak jakiś młody, niedoświadczony ptak, już jak najbardziej może się wystraszyć. Podobną sztuczkę stosuje wiele innych motyli, zarówno nocnych jak i dziennych. Do tych ostatnich zalicza się rusałka pawik (Nymphalis io), która tak jak półpawik zawdzięcza swoją nazwę pawim oczom na skrzydłach.
Nastrosz uaktywnia się w nocy i wtedy też rusza na poszukiwanie partnerów do rozrodu. Nie traci czasu na zdobywanie pożywienia, ponieważ jego ssawka jest uwsteczniona, a to oznacza, że nie może pobierać żadnych pokarmów. Nie jest w tym zresztą odosobniony, podobnie jest u wielu innych motyli nocnych, w tym u pozostałych nastroszy. Po odbytej kopulacji, samica składa jaja na spodzie liście lekko owalne, jasnozielone, błyszczące jaja. Do roślin żywicielskich tego gatunku należą przede wszystkim wierzby. Sporadycznie rozwija się na innych drzewach liściastych. Znajdowano go m.in. na topolach, brzozach i drzewach owocowych (jabłoniach, gruszach, czereśni). Preferuje niskie drzewa i pędy odroślowe.
Gąsienica półpawika jest zielona lub zielononiebieska z jasnożółtymi ziarenkami ułożonymi w poprzeczne rzędy. Dodatkowo po bokach ciała znajduje się osiem ukośnych, jasnożółtych kresek. Pierwsza kreska jest słabo pochylona, natomiast ostatnia jest najdłuższa i dochodzi do nasady rogu. Tak, podobnie jak u wielu innych gąsienic zawisaków, na końcu ciała gąsienicy półpawika znajduje się duży, zakrzywiony róg, który jest z wierzchu brązowy, a na końcu zielony. U niektórych gąsienic po bokach ciała przebiega jeden lub dwa rzędy brązowo-czerwonych plamek. Jej głowa jest trójkątna z żółtą obwódką. Długość ciała dorosłej gąsienicy dochodzi do 8 cm. Zwykle żeruje na spodzie liści, gdzie trudno ją wypatrzeć, ponieważ świetnie się maskuje.
Przepoczwarczenie odbywa się pod ziemią i to właśnie poczwarki zimują. Gąsienice zakupują się na głębokości do 20 cm, czyli dużo głębiej niż gąsienice nastrosza lipowca czy topolowca. Dzieje się tak dlatego, że często przepoczwarczają się w pobliżu rzek, które mogą wylewać. Dzięki temu, że są głębiej zakopane, mogą więc uniknąć zmycia przez wodę.