rzeki

Wszystkie wpisy otagowane „rzeki”

Świtezianka błyszcząca (Calopteryx splendens)

Posted by skorpion21 on 9 czerwca 2012

Kategorie: Ważki.. Tagi: Calopteryx splendens, Calopteryx virgo, drapieznik, owad, rzeki, ważka równoskrzydła, woda, świtezianka błyszcząca. 4 Komentarze

Świtezianka błyszcząca, oraz blisko z nią spokrewniona świtezianka dziewica (C. virgo), to jedne z naszych najbardziej znanych i jednocześnie najbardziej charakterystycznych gatunków ważek równoskrzydłych. Spośród innych gatunków tego podrzędu, wyróżniają się choćby rozmiarami. Owady te dorastają bowiem do 5 cm, zaś rozpiętość ich skrzydeł sięga 7 cm. Są więc największe, przynajmniej jeśli idzie właśnie o ten podrząd. Ich ubarwienie także przykuwa wzrok, ale o tym za chwilę.

Wygląd

Świtezianki mają piękne, metalicznie połyskujące ubarwienie. Żeby jednak nie było nudno, występuje u nich dymorfizm płciowy, a to oznacza, że ich ubarwienie różni się w zależności od płci. Samice są w dużej mierze zielone. Dotyczy to nie tylko ciała, ale także skrzydeł i ich użyłkowania. Samce są jeszcze piękniejsze, ponieważ mają niebiesko-zielony odcień (przewaga któregoś z tych kolorów zależy od kąta padania promieni słonecznych). Także ich skrzydła mają niebieskawe żyłki. Jakby jednak tego było mało, na każdym z ich skrzydeł, znajduje się szeroki, ciemnoniebieski pasek. Warto też dodać, że u świtezianek nie występuje znamię skrzydłowe, tak charakterystyczne dla wszystkich innych ważek. U samic jednak mamy tzw. fałszywe znamię, które jest białe (widać je u dojrzałych osobników).

Gdzie ją można znaleźć?

Świtezianki upodobały sobie niemal wyłącznie wody płynące, a więc wszelkiego rodzaju rzeki i tym podobne cieki wodne. Nad wodami stojącymi pojawiają się bardzo rzadko. Świteziankę błyszczącą, interesują głównie te rzeki, które mają piaszczyste dno, oraz nasłonecznione brzegi. Jej kuzynka preferuje miejsca bardziej zacienione, dlatego najliczniej widuje się ją nad leśnymi strumieniami. Gatunek ten jest powszechny w całym kraju. Wpływa na to fakt, że jest dość odporna na obecność niewielkich zanieczyszczeń w wodzie. Gatunek ten możemy obserwować od połowy maja aż do początków sierpnia.

Tryb życia

Tak się składa, że nie raz i nie dwa miałem okazję obserwować świtezianki, czy to w Spychowie nad Strugą Spychowską, czy też w Olsztynie w okolicach Łyny. Z tego co zauważyłem, zarówno samce jak i samice lubią się trzymać blisko wody, choć pojedyncze osobniki mogą się od niej oddalać na całkiem spore odległości (raz zauważyłem świteziankę kilkaset metrów od Łyny, tuż obok dyskontu i targowisk). Dotyczy to szczególnie samic, które chętnie zalatują do lasów oraz w okolice leśnych polan. Samce wolą z kolei latać nad trzcinowiskami.

W przerwie od latania przysiadają na trzcinach i gałęziach drzew, z których wypatrują potencjalnych ofiar. Jak na ważki przystało, świtezianki są groźnymi drapieżnikami, które polują głównie na drobne owady, takie jak muchówki (chociażby ochotki, meszki czy komary), chruściki i jętki. Jeśli któryś z nich pojawi się w zasięgu wzroku, świtezianka zrywa się do lotu niczym wierzchołówka, łapie ofiarę i wraca na swoje miejsce, aby ją pożreć.

Podobnie jak w przypadku wielu innych ważek, samce świtezianek są niezwykle terytorialne. Każdy z nich ma własny rewir, który bacznie obserwuje, siedząc na jakiejś roślinie. Co jakiś czas podrywają się w górę, aby oblecieć okolice i przy okazji przegonić potencjalnych intruzów. Z tego co jednak zaobserwowałem, samce nie zawsze są w stosunku do siebie agresywne. Miałem zresztą okazję sfilmować kilka samców, które wspólnie siedziały na roślinach i tylko od czasu, do czasu bywały wobec siebie agresywne. Gdy jednak w powietrzu spotkają się dwa samce, starcie między nimi bywa naprawdę bardzo zaciekłe. Szczególnie wielki bój toczy się kępy roślin, tuż nad samą wodą.

W chwili, gdy na rewirze pojawi się samica, samiec bez żadnych ceregieli rzuca się na nią, aby jak najszybciej z nią kopulować. Nie chce bowiem pozwolić, aby złożyła na jego terenie jaja, które zostały zapłodnione przez innego samca. Ba! Samce wypracowały dość perfidny sposób na to, by mieć swego rodzaju gwarancje, że przyszłe pokolenie będzie należało do tego konkretnego, a nie konkurenta.

Wszystko to odbywa się w czasie kopulacji. Podczas niej, samiec łączy się z samiczką chwytając swymi cęgowatymi przydatkami odwłokowymi za przedtułów samicy. Samica podgina wtedy swój odwłok i wczepia się w wtórny aparat kopulacyjny samca, który znajduje się na spodzie drugiego segmentu odwłoka. W efekcie powstaje typowe dla ważek „serduszko”. Podczas tej kilkuminutowej czynności, samiec wykonuje intensywne ruchy odwłokiem, które przypominają „pompowanie.” Można by sobie pomyśleć, że samiec w ten sposób, chce po prostu wtłoczyć w samicę jak najwięcej nasienia, ale jak się okazuje, nie jest to do końca prawda.

Powód takiego zachowania tkwi w samczym… penisie. Jak dowiodły przeprowadzone badania (ukazały się one w magazynie „Science”, link do nich zostawiam tutaj) członek samców świtezianek pełni podwójną rolę. W przypadku pierwszej fazy kopulacji, zamiast przekazywać samicy spermę, samiec używa specjalnie zmodyfikowanego penisa (pokrytego licznymi włoskami), aby oczyścić drogi rodne samicy z nasienia konkurencyjnych samców! Dopiero, gdy samica zostaje ich całkowicie pozbawiona, samiec przystępuje do drugiej fazy i zapładnia ją plemnikami własnej produkcji. Nie zawsze jednak samcom udaje się całkowicie oczyścić samicę. Ta bowiem, przechowuje nasienie w torebce nasiennej oraz komorze kopulacyjnej. Samczyk natomiast jest wstanie je usunąć tylko z komory. Jak więc widać, u świtezianek niczego nie można być pewnym. Zachowania te badano u amerykańskiego gatunku świtezianki, jednak badania uczonych z uniwersytetu w Sheffield, pokazały, że identycznie jest w przypadku rodzimych gatunków. Jako, że tych kopulacji może być nawet po kilka, można sobie wyobrazić, jak niełatwe życie, ma ciągle „penetrowana” i „czyszczona” samica. Na całe szczęście dla niej, pojedyncza kopulacja nie trwa długo.

Wróćmy jeszcze do terytorializmu samców, ponieważ przy jego okazji może dochodzić do różnego rodzaju „machlojek”. Czasami zdarza się, że jakiś samiec woli się zakraść na cudzy rewir, zamiast tworzyć swój własny. Czeka wtedy gdzieś z boku, a gdy zobaczy, że właściciel kopuluje z samicą, leci w jego stronę, aby mu przeszkodzić i samemu spróbować zapłodnić samicę. W innych przypadkach, to samice, w cwany sposób zakradają się na terytoria samców. Nie mają jednak zamiaru dać się zapłodnić, a jedynie złożyć jajeczka z pominięciem aktu „czyszczenia” i kopulacji. Samce pilnujące swoich terenów, muszą się więc wykazywać dużą czujnością, ponieważ w każdej chwili może się trafić spryciarz lub spryciula, która zechce wykorzystać jego nieuwagę.

Wspomniane wcześniej tandemy, jak to się przyjęło określać kopulujące ważki, to nie tylko zapładnianie i towarzysząca mu otoczka, ale też składanie jajeczek. Aby tego dokonać, samica musi przysiąść na roślinie, która jest częściowo zanurzona w wodzie. Może wtedy zanurzyć swój odwłok i za pomocą pokładełka umieścić jajeczka (a jest ich około 300) w roślinnej tkance. Samiec oczywiście nie opuszcza jej, tylko cały czas ją pilnuje, przytrzymując jej ciało swoimi odnóżami. Przynajmniej do chwili, gdy samica skończy składać jaja. Gdy tak się stanie, opuszcza ją by wrócić na swój „posterunek”. Samica zresztą również nie zajmuje się więcej ani jajeczkami, ani larwami, które wylęgają się z nich po kilku tygodniach.

Larwa świtezianki

Tryb życia larw ważek równoskrzydłych, w tym także świtezianki, nie odbiega aż tak bardzo od życia larw ważek różnoskrzydłych, jak mogłoby się zdawać. Są jednak pomiędzy nimi różnice, chociażby w wyglądzie. Larwy ważek równoskrzydłych są z reguły mniejsze i delikatniej zbudowane niż larwy ważek różnoskrzydłych. Jakby jednak nie było, larwy świtezianek (chociażby dlatego, że są największe spośród rodzimych Zygoptera), posiadają całkiem spore larwy, osiągające nawet kilka cm. Delikatności nadają im jednak dość długie odnóża oraz dość… sztabkowa budowa ciała. Cechą charakterystyczną larw tego rodzaju, są ich długie (jak na larwy ważek), skierowane do przodu czułki. Kłopot sprawia jednak odróżnienie larw C. splendens od C. virgo. Można tego dokonać, spoglądając na wspomniane czułki. Pierwszy człon czułków świtezianki błyszczącej, jest dwa razy dłuższy od pozostałych członów. U C. virgo, jest tylko nieznacznie dłuższy od pozostałych. Początkowo jednak, może nam być trudno zaobserwować te różnice, jeśli wcześniej nie mieliśmy do czynienia z obydwoma gatunkami i nie mogliśmy ich ze sobą porównać.

W przypadku larw ważek równoskrzydłych, na uwagę zasługują trzy, listkowate wyrostki, znajdujące się na zakończeniu odwłoka. To tzw. skrzelotchawki ogonowe, które pomagają larwom w oddychaniu pod wodą. Nie są jednak niezbędne w tych czynnościach. Czasami można bowiem spotkać larwy, z wybrakowanymi skrzelotchawkami (np. w wyniku ataku drapieżnika), jednak całkiem nieźle dają sobie bez nich radę. Larwy ważek różnoskrzydłych także posiadają skrzelotchawki, które jednak znajdują się wewnątrz jelita tylnego, a więc wewnątrz ich organizmu. Zewnętrzne skrzelotchawki sprawiają, że larwy Zygoptera, nie są wstanie korzystać z „napędu odrzutowego,” czyli gwałtownego wypuszczenia powietrza, które umożliwia larwom Anisoptera, szybkie przemieszczenie się do przodu. Wszystkie larwy ważek, niezależnie od podrodziny, do której nalezą, posiadają jednak tzw. maskę, czyli narząd chwytny, powstały w wyniku przekształcenia się warki górnej. Dzięki temu, są wstanie chwytać ofiary, znajdujące się w drobnej odległości od samej larwy.

Trzeba przyznać, że larwy ważek równoskrzydłych, nie są tak drapieżne, jak larwy ważek różnoskrzydłych, zaś ich ofiarami padają głównie mniejsze organizmy jak larwy owadów, czy drobne skorupiaki. Nie słyszałem, by którejkolwiek udało się upolować, nawet małego kręgowca, tak jak to bywa np. u larw żagnic (Aeshna spp.). Larwy świtezianek, na miejsce czatowania, wybierają strefę przybrzeżną wód płynących. Dzięki maskującemu wyglądowi, są prawie nie do zauważenia pośród zanurzonych w wodzie roślin, czy korzeni drzew. Na dodatek są aktywne głównie o zmierzchu oraz w nocy, przez co jeszcze bardziej utrudniają drapieżnikom ich znalezienie. Po około dwuletnim rozwoju przychodzi taki czas, gdy wychodzą z wody, wspinają się na różne, porastające brzegi rośliny, na których dochodzi do przeobrażenia niezupełnego. Z oskórka stopniowo wyłania się dorosły owad, który po 1-2 godzinach, jest już gotowy do lotu. Świtezianka, pozostawia po sobie jedynie pustą wylinkę, którą to możemy wypatrzeć i zabrać jako pamiątkę.

**Świtezianka dziewica (Calopteryx virgo)**

Blisko spokrewniona z naszą bohaterką jest świtezianka dziewica. To nasz drugi gatunek, który wyglądem przypomina świteziankę błyszczącą. W przeciwieństwie do niej, skrzydła dziewicy mają jednolitą barwę. U samców są one ciemno-granatowe, natomiast u samic brunatne. Poza tym, reszta jest u nich podobna jak u świtezianki błyszczącej.

Ten gatunek również można spotkać nad wodami płynącymi. Preferuje jednak chłodniejsze, bardziej zacienione miejsca. Dodatkowo jest również bardziej wrażliwy na zanieczyszczenia, dlatego spotyka się ją rzadziej niż błyszczącą (zwłaszcza w środkowej części naszego kraju). W miejscu swego występowania potrafi towarzyszyć świteziance błyszczącej. Pod względem trybu życia, jej tryb życia jest niemal taki sam jak u świtezianki błyszczącej.

Gadziogłówka pospolita [zwyczajna] (Gomphus vulgatissimus)

Posted by skorpion21 on 11 grudnia 2011

Kategorie: Ważki.. Tagi: drapieznik, gadziogłówka pospolita, gadziogłówka zwyczajna, Gomphus vulgatissimus, ochrona owadów, owad, rzeki, ważka. 3 Komentarze

Gadziogłówka. Jak tak popatrzeć na jej głowę, to faktycznie jest w niej coś gadziego i chyba nie tylko ja tak uważam, skoro dostała właśnie taką nazwał. Tę ciekawą ważkę często spotykam wiosną nad Łyną, gdzie potrafi być naprawdę bardzo liczna. O ile u nas w Polsce jest gatunkiem pospolitym, o tyle w innych państwach, już nie jest z nią tak różowo.

Ochrona

No właśnie. Jej drugi człon nazwy, czyli vulgatissimus oznacza „bardzo pospolita,” a nawet „najpospolitsza.” Nazwa ta została nadana przez samego Karola Linneusza. Ten słynny przyrodnik chyba jednak nie przewidział, że w przyszłości liczebność tej ważki zostanie mocno nadszarpnięta. Zwłaszcza w krajach zachodniej Europy. W Niemczech na ten przykład jest gatunkiem dużo rzadszym niż w naszym kraju. Dlaczego? Gadziogłówki są niezwykle wrażliwe na zanieczyszczenia wód, w których żyją ich larwy. Tam, gdzie jest ona zabrudzona zwyczajnie zanika i przez to dochodzi do tego, co mamy u naszego zachodniego sąsiada. Nas na szczęście to nie dotyczy i jak wspomniałem wyżej, u nas to wciąż pospolity gatunek, nie objęty żadną formą ochrony. Jeszcze. Jak długo potrwa zanim i u nas gadziogłówka zacznie zanikać? Miejmy nadzieje, że nie będziemy musieli się o tym przekonywać, bo naprawdę szkoda by było stracić tak piękną ważkę. Warto o tym pamiętać, gdy zechcemy wylać do wody jakieś świństwo lub umyć w rzece nasz samochód.

Systematyka

Gadziogłówka zalicza się do rodziny gadziogłówkowatych (Gomphidae), która w naszym kraju ma zaledwie 4 reprezentantów. Za to jakich! Jest np. smaglec ogonokleszcz (Onychogomphus forcipatus), rzadka ważka, której samce mają na końcu odwłoka maleńkie szczypczyki… trochę jak u skorka! Oprócz niego, mamy także trzeplę zieloną (Ophiogomphus cecilia), nierzadką ważkę, która jednak wciąż znajduje się na liście gatunków chronionych (co jest w dużej mierze skutkiem unijnych przepisów). Do tego jest naprawdę pięknie ubarwiona.

Nas interesuje jednak rodzaj Gomphus. W nim mamy 2 gatunki. Pierwszy to gadziogłówka żółtonoga (Gomphus flavipes), kiedyś ściśle chroniona, a w październiku 2014 r zdegradowana do gatunku chronionego częściowo. Związana w dużej mierze z dolinami dużych, nizinnych rzek, gdzie potrafi być nawet pospolita. Charakteryzuje się tym, że jej nogi są żółto-czarne (z przewagą żółtego). Nie to co nasza gadziogłówka pospolita, u której nogi są całkowicie czarne. O jej wyglądzie jednak za chwilę.

Wygląd

Nasza gadziogłówka to średniej wielkości ważka. Osiąga długość do 5 cm, zaś rozpiętość jej skrzydeł wynosi około 7 cm. Na jej głowie znajdują się zielonkawo-szare oczy, które nie są porażająco duże (a wiemy jak wielkie „gały” mogą mieć ważki), a do tego są w znaczącym odstępie od siebie. To cecha charakterystyczna wszystkich przedstawicieli gadziogłówkowatych. Idąc dalej mamy tułów, a na nim sześć, jednolicie czarnych nóg (że tak się pozwolę powtórzyć), oraz dwie pary skrzydeł. I tutaj się zatrzymamy na chwilę. W nich bowiem objawia się dymorfizm płciowy, czyli różnica między samcem, a samicą. Rzecz kryje się w drugiej parze skrzydeł. W przypadku samców, w nasadzie każdego skrzydła tej pary znajduje się swego rodzaju wcięcie, przypominające „ząbek”. U samic natomiast ta część skrzydeł jest zaokrąglona. Został nam jeszcze odwłok. Ten u samca jest wyraźnie smuklejszy, zaś jego koniec rozszerza się w taką jakby maczugę. Na jej końcu znajdują się narządy analne, czyli czarne, mocno od siebie odchylone krótkie wyrostki. W przypadku samic odwłok jest wyraźnie grubszy i również kończy się maczugowato. Przydatki analne na jego końcu są jeszcze krótsze niż u samca, przez co nie zwracają na siebie uwagę. Za to pokładełko na spodzie 8 segmentu odwłoka już może nam wpaść w oko. Nie jest może ono największe, ale jak się dobrze przyjrzeć samiczce z boku, to można je dostrzec.

Na koniec ubarwienie. Świeżo po przeobrażeniu, gadziogłówka jest żółtawa z brązowymi dodatkami. Młode osobniki stają się jaskrawo-żółte z czarnymi pasami, które są szczególnie grube na odwłoku. Z wiekiem gadziogłówka jednak ciemnieje. Jej żółte elementy blakną i przybierają zielonkawo-szary odcień.

Gdzie ją można spotkać?

Praktycznie w całej Polsce, poza jakimiś szczególnie wysokimi górami. To pospolity gatunek, który można spotkać w pobliżu wód płynących różnego rodzaju. Mogą to być większe i mniejsze rzeki, a także strumienie. Niekiedy trafia się też w żwirowniach i jeziorach przepływowych. Pierwsze osobniki pojawiają się już na początku maja i można je obserwować do końca czerwca.

Tryb życia

Choć pospolita, to nie zawsze idzie ją łatwo wypatrzeć. Jest to spowodowane przede wszystkim jej trybem życie. Dorosłe ważki lubią fruwać wśród koron drzew, zaś jeśli już zlecą na dół, to przenoszą się w zarośla. Najczęściej latają blisko wód, ale czasem niektórym osobnikom zdarza się odfrunąć od nich i wówczas mogą się trafić w lesie, nad jakąś drogą. Jak na ważkę przystało gadziogłówka to groźny drapieżnik, polujący w locie na inne owady. Jej łupem mogą padać średniej wielkości ćmy, a nawet inne ważki (co akurat nie jest rzadkim zjawiskiem wśród tej grupy owadów). Przy większym posiłku lubi przysiąść na jakiejś roślince i wtedy można ją najłatwiej sfotografować.

Oprócz posiłku, równie ważne w życiu tych ważek jest rozmnażanie. W czasie rozrodu, kopulujące ważki łączą się ze sobą w bardzo typowe dla ważek „serduszko” i kopulują na jakiejś roślince, gdzieś w ustronnym miejscu. Po wszystkim samice składają wprost do wody (zanurzając w wodzie koniuszek odwłoka) około 500 jajeczek. Larwy wylęgają się po kilku tygodniach. Żyją zagrzebane w mule, gdzie spędzają większość swojego życia. Tam polują na różne drobne organizmy. Ich rozwój może trwać nawet 3 lata.

Przeobrażenie

Wiosna 2014 roku dała mi możliwość obserwowania i udokumentowani przeobrażenia się larwy w dorosłą gadziogłówkę. Dzięki temu mogę wam opowiedzieć oraz pokazać, jak to u ważek wygląda.

Kiedy nadchodzi czas, larwa ważki robi się znacznie bardziej niespokojna. Wstrzymuje się z pobieraniem pokarmu, staje się ospała, a związki przyszłych skrzydeł nabierają większego rozmiaru. Coraz częściej zaczyna przebywać tuż przy brzegu, co jakiś czas wychylając ponad powierzchnię swoją głowę i tułów. Po co? Larwy ważek są przystosowane do oddychania pod wodą dzięki swoim skrzelotchawkom. Jako że przeobrażenie ma miejsce na lądzie, larwa musi się przestawić na oddychanie powietrzem atmosferycznym.

W końcu następuje taki czas, gdy uznają, że pora zmienić się we wspaniałe ważki. Najłatwiej mają, gdy mogą bezpośrednio wgramolić się na jakąś łodygę trzciny, konar, czy nawet podporę mostu. Jeśli jednak nie ma nic takiego w pobliżu, to nie robią z tego wielkiego dramatu. Po prostu ruszają przed siebie po suchym brzegu, aż dojdą do jakiegoś pnia czy słupa. Gdy larwa ma szczęście (a nie wszystkim się to uda, w końcu taka „pełznąca” po lądzie larwa, to świetny łup dla jakiegoś ptaka) i usadowi się gdzieś wysoko, wówczas może… całkiem znieruchomieć! W pewnym momencie jej tułów, a w chwilę później także głowa, zaczynają dosłownie pękać. Z coraz większej szczeliny, powoli zaczyna się wyłaniać dorosła ważka. Najpierw widać główkę, później tułów i nogi, a na końcu odwłok. W międzyczasie jej wychodzenia, po bokach ciała, niejednokrotnie widać białe „niteczki.” O co z nimi chodzi? Ano o to, że powstają w wyniku linienia wyściółek głównych tchawek, za pomocą których będzie oddychał dorosły owad.

Kiedy imago wydostanie się ze swojego dawnego „ubranka,” przychodzi czas na doprowadzenie się do ładu i składu. W pierwszej kolejności zaczyna od skrzydeł. Początkowo są stosunkowo małe. Całe pogięte, jednolicie białe i w ogóle nie podobne do skrzydeł dorosłego owada. Dopiero z czasem, żyłki w skrzydłach zaczynają się napełniać hemolimfą (owadzią krwią), dzięki czemu stają się coraz większe i coraz prostsze. Żyłki zmieniają również barwę na znacznie ciemniejszą, zaś całe skrzydła stają się bezbarwne. Oprócz skrzydeł, także odwłok ulega wydłużeniu, a do tego robi się coraz grubszy. Sama ważka również zaczyna nabierać coraz żywszych barw. Wreszcie nadchodzi czas, kiedy gadziogłówka w końcu może rozprostować skrzydła i porządnie je wysuszyć na słońcu. Wtedy pozostaje jeszcze przez jakiś czas w miejscu, kontynuując nabieranie kolorów. Dopiero gdy już wszystko będzie gotowe, gadziogłówka odlatuje w siną dal.

Jeśli chcielibyście być światkami tego niesamowitego cudu natury, nie ma nic prostszego. Wystarczy, że w pierwszych tygodniach maja wybierzecie się nad pobliską rzekę i uważnie rozejrzycie wokół trzcinowisk, czy nawet po pomostach i kładkach. Warunek jest taki, że musicie wcześnie wstać, gdyż cała akcja odbywa się rano (osobnika, którego widzicie na zdjęciach znalazłem około 8.30). Podobnie jest zresztą u innych ważek. Przygotujcie się też na to, że przeobrażenie się w owada dorosłego zajmuje gadziogłówce trochę czasu (moja potrzebowała na to około dwóch godzin, przy czym nie doczekałem końca suszenia jej skrzydeł, a to również zajmuje jej trochę czasu). Jeśli się spóźnicie, jedyne co was czeka, to puste wylinki, których spore ilości można znaleźć na pniach i w wielu innych miejscach.

Galeria:

Ochotkowate (Chironomidae) – prawie jak komary

Posted by skorpion21 on 18 listopada 2011

Kategorie: Muchówki. Tagi: Chironomidae, jeziora, Muchówki, Ochotki, owady, przynęta na ryby, rzeki, woda. 6 Komentarzy

Na pierwszy rzut oka, ochotkowate faktycznie przypominają komary. Dopiero, gdy przyjrzymy się im bliżej, możemy dostrzec kilka różnic, które zdecydowanie różnią je od tych natrętnych krwiopijców. Czasami można je zauważyć, jak przesiadują na liściach, ścianach budynków, a nawet na naszych oknach. Z reguły jednak widuje się je w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie unoszą się tuż nad wodą i to często w naprawdę dużych rojach!

Systematyka i wygląd

Rodzina ochotkowatych (Chironomidae) jest jedną z najliczniejszych w gromadzie owadów i ogólnie w królestwie zwierząt. Na całym świecie liczy sobie nawet 10 tys. gatunków! W naszym kraju jest reprezentowana przez znacznie mniejszy skład, ale i tak mamy ich około 500 gatunków. Taka liczba w zupełności wystarczy, aby przyprawić o ból głowy każdego, kto będzie chciał się połapać w należących do niej gatunkach.

Oznaczanie ochotkowatych jest niezwykle trudne i bez gmerania im w narządach kopulacyjnych, często nie da się tego zrobić. Najgorsze jest to, że poszczególne gatunki tych muchówek potrafią się ze sobą krzyżować, w efekcie czego powstają swego rodzaju „musze kundelki”. Właśnie dlatego zdecydowałem się omówić całą rodzinę, bez skupiania się na jakimś konkretnym gatunku.

Większość ochotkowatych to malutkie owady, które osiągają od kilku milimetrów do najwyżej 1-1,5 cm. Budową ciała przypominają komary, ale jak już wcześniej wspomniałem, jest między nimi kilka różnic. Najważniejsza jest taka, że ochotki nie posiadają kłujki, która służy komarom do wysysania krwi i nektaru. Co więcej, aparat gębowy ochotek często jest w dużej mierze uwsteczniony. Właśnie dlatego nie musimy się obawiać, że będą chciały nas kąsać, gryźć czy krzywdzić w jakikolwiek inny sposób. Na głowie ochotek znajdują się dobrze wykształcone oczy oraz czułki.

O właśnie, tutaj dochodzimy do ważnej kwestii dymorfizmu płciowego, który u ochotek przejawia się w budowie czułków. U samców, czułki są pierzaste i wyglądają trochę jak pióropusze. Taki wygląd nie jest oczywiście przypadkowy, ale więcej o tym napiszę w dalszej części tekstu. Teraz przejdźmy do samic, których czułki są „zwykłe”, czyli proste, nitkowane i dość krótkie. Na tułowiu ochotek znajduje się jedna para skrzydeł (przeźroczystych, pozbawionych małych łuseczek, które występują u komarów) oraz trzy pary długich, cienkich odnóży. Pierwsza para nóg często jest o wiele dłuższa niż pozostałe. Odwłok ochotek jest stosunkowo długi i smukły.

Na koniec zostało nam jeszcze ubarwienie, które jest u ochotek bardzo zmienne. Zazwyczaj są czarne, szare, żółtawe lub zielonkawe.

Gdzie je można spotkać?

Ochotki są związane przede wszystkimi ze środowiskiem wodnym. Najłatwiej można je spotkać w pobliżu jezior, rzek, stawów i innych zbiorników wodnych. Chętnie też zalatują nad wilgotne łąki i leśne polany. Pojawiają się także w miastach. Ochotki występują w zasadzie przez cały rok, a niektóre mogą się pojawiać nawet zimą, kiedy jeszcze leży śnieg.

Tryb życia

Ochotkowate uaktywniają się wraz z nadejściem wieczoru i właśnie wtedy zaczynają tworzyć duże roje. W ich skład wchodzą głównie samce, które uważnie nasłuchują całe otoczenie, przy pomocy swoich pierzastych czułków. Z ich pomocą mogą odbierać fale dźwiękowe o wysokiej częstotliwości. Jest to przydatne, ponieważ samice podczas machania skrzydłami, są wstanie wywołać fale mające właśnie taką częstotliwość. Gdy w pobliżu roju pojawi się jakaś samica, samce momentalnie rzucają się w jej kierunku. Tylko jednemu adoratorowi uda się jednak do niej dotrzeć i z nią kopulować. A reszta? Będzie musiała dalej nasłuchiwać i liczyć na to, że któremuś z nich uda się powtórzyć wyczyn szczęśliwca.

Po kopulacji, samica zrzuca do wody jajeczka, które mają formę galaretowatych kulek, po czym ginie. W ogóle tryb życia dorosłych ogranicza się w zasadzie jedynie do godów. Większość z nich żyje dość krótko (około tygodnia), dlatego zazwyczaj nie tracą czasu na pobieranie pokarmu, a te które to robią, ograniczają się tylko do niektórych płynów (rosy, spadzi itp.). Same ochotki bardzo często padają łupem nietoperzy, ptaków, pająków i ważek.

Znacznie ciekawsze, a do tego dłuższe życie wiodą larwy ochotek. Jak bardzo dłuższe? Ano tak, że ich rozwój może trwać od kilku tygodni do nawet kilku lat. Znaleźć je można w rozmaitych zbiornikach wodnych, zarówno stojących jak i płynących. Często pojawiają się masowo i to do tego stopnia, że mogą stanowić od 50 do nawet 70% całej fauny głębinowej jeziora. Na jednym metrze kwadratowym dna, może żyć nawet do 3 tyś osobników!

Jeśli chodzi o wygląd, to larwy ochotek są podłużne, wyraźnie segmentowane i ogólnie „robakowate”. W oczy mogą się rzucić króciutkie, częściowo ze sobą zrośnięte kikuty stóp, znajdujące się na pierwszym segmencie tułowia oraz specjalne wyrostki na końcu ciała. Dzięki ich pomocy, larwy potrafią się całkiem sprawnie przemieszczać. Pod względem ubarwienia, są najczęściej zielonkawe lub szarawe, ale najbardziej znane są duże (mierzące około 1,5-2 cm), krwistoczerwone, należące do rodzaju Chironomus.

Za czerwoną barwę tych larw odpowiada zawarta w ich ciałach hemoglobina, którą u owadów spotyka się bardzo rzadko. Odgrywa ona bardzo ważną rolę, ponieważ pomaga rozprowadzać tlen po całym organizmie larwy. Jest to niezwykle ważne, tym bardziej, że larwy z tego rodzaju często żyją na dużych głębokościach, w miejscach bardzo ubogich w tlen. A jak w ogóle oddychają te larwy? Ano tak, że wymiana gazowa odbywa się przez ich oskórek.

Larwy ochotek spędzają swój czas zagrzebane w mule, lub też przeciskając się przez szpary w zatopionych konarach, pniach czy też deskach. Istnieją również gatunki, które mogą minować liście roślin wodnych.

Generalnie, nawet w tak niekorzystnym środowisku, jak dno jeziora, larwy ochotek potrafią się urządzić, poprzez zbudowanie sobie własnego lokum. Większość gatunków buduje proste, rurkowate oprzędy, które są pokryte drobinkami mułu i świetnie się nadają, aby ukryć je przed niektórymi drapieżnikami. Są jednak i takie, które budują dużo bardziej złożone konstrukcje, mogące śmiało konkurować z tymi, tworzonymi przez larwy chruścików. Dotyczy to zwłaszcza niektórych gatunków, które żyją w wodach płynących.

Przykładem jest tu rodzaj Rheotanytarsus, którego larwy tworzą domki w kształcie kielichów, z pięcioma, rozgałęziającymi się „wyrostkami”. Całość przypomina trochę potwornego robaka, wyposażonego w macki, którymi może w każdej chwili porwać nieostrożnego pływaka w swoje potworne trzewia… no dobra, bo już zaczyna mnie tutaj ponosić fantazja. Wracając do sedna, larwy żyjące w takich domkach, co jakiś czas wychylają się na zewnątrz, by chwytać różne, smakowite drobinki. Ich głównym pokarmem jest detrytus, spróchniałe drewno oraz glony planktonowe. Gatunki minujące liście odżywiają się żywą tkanką organiczną. Istnieje także rodzaj Tanypodinae, którego larwy nie tworzą domków, lecz są aktywnymi drapieżnikami, polującymi na różne, drobne organizmy.

Larwy ochotek stanowią ważne źródło pożywienia wielu zwierząt, zwłaszcza ryb, o czym dobrze wiedzą wędkarze oraz miłośnicy akwarystyki. Poza tym, mogą również padać ofiarą innych bezkręgowców np. larw ważek, czy wodnych pluskwiaków. Z tego względu odgrywają ogromną, pozytywną rolę w przyrodzie. Co więcej, nie są tak dokuczliwe jak komary, chociaż ich ogromne roje mogą powodować pewien dyskomfort (nie jest to zbyt przyjemne, gdy rój takich „muszek” zaczyna pełzać po twarzy). Dodatkowo, często przylatują do mieszkań, ponieważ wabi je sztuczne światło naszych żarówek (podobny problem mogą mieć miłośnicy samochodów).

Mimo to, myślę, że ze względu na ich znaczenie w przyrodzie, można im wybaczyć te drobne przewinienia.