Lucanus elaphus – Jelonek zza oceanu

Samiec Lucanus elaphus – iNaturalist/Rob Van Epps/CC BY-NC 4.0

Jelonek rogacz, to bez wątpienia jeden z najbardziej znanych chrząszczy w Polsce. Jest rzadko spotykany, wielki, a samce zostały wyposażone przez naturę w naprawdę okazałe żuwaczki, które przydają im się podczas walk z konkurentami. Nie tylko my możemy się jednak pochwalić własnym jelonkiem. Tak po prawdzie, to niemal każdy kontynent ma swój własny, topowy gatunek, który wyróżnia się z całej reszty. W przypadku Ameryki Północnej, jest nim z całą pewnością Lucanus elaphus i to właśnie jemu, postanowiłem się bliżej przyjrzeć.

Nazewnictwo, wygląd i występowanie

Lucanus elaphus jest jednym z 4 jelonków, jakie żyją w Ameryce Północnej. O jego kuzynach wspomnę pod koniec artykuły, natomiast teraz przyjrzyjmy się jego nazwom zwyczajowym, których jest całkiem sporo. Do najpopularniejszych należą chociażby „Giant Stag Beetle”, „American Stag Beetle” oraz „Elk Stag Beetle”. Wszystkie one nawiązują do jego wyglądu albo pochodzenia, jednak bez wątpienia najbardziej oryginalną jest „Elephant Stag Beetle”. Co taki chrząszcz może mieć jednak wspólnego ze słoniami? Absolutnie nic! Nazwa ta powstała w wyniku przeinaczenia jego łacińskiej nazwy gatunkowej, która brzmi „elaphus”, co z greckiego oznacza jelenia, a nie słonia. Mimo, że nazwa jest błędna, czasami można się jednak z nią spotkać, dlatego daję ją tutaj, aby było wiadomo, że odnosi się właśnie do tego gatunku.

Samica Lucanus elaphus – iNaturalist/Gordon C. Snelling/CC BY

Amerykański jelonek jest naprawdę sporym chrząszczem, ale i tak mniejszym od naszego jelonka rogacza. Samce tego gatunku osiągają od 4,5 do najwyżej 6 cm. Trzeba mu jednak oddać, że jego ogromne żuwaczki, umieszczone na wielkiej, niemal prostokątnej głowie, wydają się prezentować o wiele bardziej okazale, niż u jelonka rogacza, a przynajmniej ja odnoszę takie wrażenie. Samice są oczywiście wyraźnie mniejsze i mierzą od 3 do 3,5 cm, a ich żuwaczki są mniejsze, niż u samców, podobnie jak głowa, która jest węższa, niż przedplecze (czyli odwrotnie, niż ma to miejsce u samców). Przedstawiciele obu płci mają błyszczące ciała, o czerwono-brunatnym zabarwieniu. Wyjątkiem są czułki oraz odnóża, które są czarne.

Wbrew pozorom, amerykański jelonek nie występuje na obszarze całego kontynentu, lecz ogranicza się do jego wschodniej i środkowej części. O wiele mniej wybredny jest co do wyboru siedliska, ponieważ odpowiadają mu właściwie każde lasy liściaste, w których może znaleźć martwe pnie i pniaki, w których będą mogły się rozwijać jego larwy. Dorosłe osobniki są aktywne od maja do lipca.

Tryb życia oraz ochrona

Samiec Lucanus elaphus – iNaturalist/Gordon C. Snelling/CC-BY

Za dnia dorosłe jelonki często się gromadzą w ziemnych norkach bądź obumarłych kłodach, gdzie czekają na nadejście zmroku. Gdy tak się stanie, wówczas się uaktywniają i wylatują w poszukiwaniu miejsc, które będą dla nich wystarczająco odpowiednie, by się pożywić oraz rozmnażać. Czasami zdarza się, że trakcie takich lotów przylatują do sztucznego światła, tak jak to bywa z motylami nocnymi. Dorosłe jelonki są roślinożerne, ale jako, że nie mogą przeżuwać stałych pokarmów, ograniczają się jedynie do płynów, zwłaszcza do soku wyciekającego ze zranionych konarów i pni. Mogą też wysysać soki z przejrzałych owoców oraz spijać spadź mszyc, która osadziła się na liściach. Samce są niezwykle terytorialne i gdy konkurent wtargnie na terytorium (czyli na zajętą kłodę lub pień), wówczas dochodzi do zaciętej bitwy, w trakcie której, w ruch idą ogromne żuwaczki, które mogą posłużyć do zrzucenia przeciwnika.

Larwa Lucanus elaphus – iNaturalist/artifore/CC BY-NC

Ogromne żuwaczki samców mogą też zostać wykorzystane do obrony, ale bardziej jako straszak, niż faktyczny oręż. Zaniepokojony samiec, staje na wyprostowanych odnóżach i szeroko rozwiera żuwaczki, próbując w ten sposób przekonać napastnika, że mogą być niebezpieczne. W rzeczywistości jednak, może się skończyć co najwyżej na słabym uszczypnięciu. Znacznie efektywniejsze są małe żuwaczki samic, które są małe, ale ostre i na tyle sprawne, by mogły nimi boleśnie uszczypnąć. Po odbytej kopulacji, samice składają jajeczka w martwych oraz obumarłych pniach i pniakach rozmaitych drzew liściastych. Larwy, które przyjdą na świat, żerują w mokrym drewnie, poddanym działaniu grzybów i różnych mikroorganizmów. Ich rozwój może się ciągnąć aż przez kilka lat.

Lucanus elaphus jest rzadkim gatunkiem, ale wygląda na to, że jednak nie aż tak bardzo, by trzeba go było objąć jakąkolwiek ochroną prawną. Coraz częściej pojawiają się jednak głosy, że powinno się to zmienić. Stan Arkansas postuluje np. za tym, że powinno się go chronić w podobny sposób, jak naszego jelonka rogacza.

Inne jelonki w Ameryce Północnej

Samiec Lucanus capreolus – iNaturalist/Patrick Coin/CC BY-NC-SA

Jak wspomniałem na początku, Na kontynencie północnoamerykańskim możemy znaleźć 4 gatunki jelonków. Oprócz Lucanus elaphus, są to jeszcze:

– Lucanus mazama

– Lucanus placidus

– Lucanus capreolus

Moim zdaniem, na szczególną uwagę zasługuje ten ostatni, ponieważ wydaje się najokazalszy z nich wszystkich, choć trzeba przyznać, że i tak daleko mu do L. elephus, choćby dlatego, że jest od niego o wiele mniejszy i osiąga od 2,2 do 3,6 cm. W przypadku samców, ich żuwaczki również są o wiele mniej imponujące niż u okazalszego kuzyna. Mimo to można go czasami pomylić z L. elephus, zwłaszcza samice, które mają zbliżoną posturę i ubarwienie. Da się je jednak odróżnić po barwie nóg, które u L. capreolus są w dużej mierze brunatne, zwłaszcza uda. A właśnie, skoro o ubarwieniu mowa, to osobniku obu płci są czerwono-brunatne i błyszczące, podobnie jak ma to miejsce u L. elephus. Stąd również zwyczajowa nazwa tego gatunku „reddish-brown stag beetle”. Znaleźć go można w lasach liściastych na wschodzie USA, ale też w niektórych rejonach Kanady. Poza tym, wiedzie bardzo zbliżony tryb życia, co jego większy kuzyn, więc w tej kwestii nie będę się zbyt rozpisywał.

**Jelonek rogacz (Lucanus cervus)**

Samiec jelonka rogacza – iNaturalist/paulcools/CC-BY-NC

Skoro pojawił się temat jelonków, to grzechem byłoby z tego nie skorzystać i nie wspomnieć o naszym rodzimym jelonku, który jak najbardziej zasługuje na odrębny artykuł, poświęcony w całości tylko jemu, ale z tym poczekam do chwili, gdy będzie mi dane spotkać go osobiście. Na razie natomiast, napisze o nim kilka zdań jako porównanie z jego amerykańskim kuzynem. Zacznę od wielkości, a ta jest naprawdę imponująca. Największe samce jelonka rogacza mogą osiągać ponad 8 cm, a są również źródła, które utrzymują, że mogą dobić nawet do 10 cm! Przy takich wymiarach, amerykański Lucanus elaphus wydaje się stosunkowo mały, ale żeby nie było, nie wszystkie jelonki rogacze są tak duże, a nawet zdarzają się „maluchy”, których długość waha się w granicach zaledwie 3-4 cm! Znacznie mniejsza rozpiętość w wielkości, występuje u samic, które mierzą od 2,7 do 4,5 cm. Oczywiście, tak jak u amerykańskiego jelonka, również w tym przypadku, samice mają znacznie mniejsze żuwaczki, niż te u samców.

Samica jelonka rogacza – iNaturalist/vadim_prokhorov/CC-BY-NC

Biologia jelonka rogacza jest dość zbliżona do tej, jaka ma miejsce u Lucanus elaphus, choć jest oczywiście kilka istotnych różnic. Jedna z nich jest taka, że nasze jelonki są bardziej wybredne, co do miejsca rozrodu i decydują się niemal wyłącznie na dęby, ale wbrew obiegowej opinii, wcale nie muszą być to wielkie, sędziwe drzewa pokroju „Bartka”. Jelonkom wystarczają 100 letnie, a nawet młodsze drzewa, o grubości pnia wahającej się gdzieś tak w granicach 80-100 cm. Znacznie ważniejsza jest lokalizacja takich drzew, ponieważ jelonki są bardzo ciepłolubne. Właśnie dlatego wybierają głównie suche, dobrze nasłonecznione obszary, najlepiej, jeśli są to lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego. Z braku laku, pojawiają się również w lasach typowo gospodarczych, a nawet w parkach i sadach. Jeszcze ważniejsza jest obecność obumarłych pni i pniaków, w których będą się mogły rozwijać ich larwy.

W dalszym ciągu, jelonek rogacz, jest w naszym kraju gatunkiem rzadkim, który występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie na południu i zachodzie kraju. Ze względu na malejącą liczebność, jelonek został objęty rozmaitymi formami ochrony. W prawie międzynarodowym, widnieje chociażby w II załączniku Konwencji Berneńskiej a także w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Znaleźć go można również na Czerwonej Liście z kategorią EN oraz w Czerwonej Księdze również z kategorią EN, co oznacza, że jest silnie zagrożony wyginięciem. Przez długi czas znajdował się też na liście gatunków objętych ścisłą ochroną gatunkową. W ostatnich latach uległo to jednak zmianie i obniżono jego rangę do ochrony częściowej.

Inne jelonki w Europie

Lucanus tetraodon – Wikimedia commons/Sphoo/CC BY-SA 4.0

Jelonek rogacz jest jedynym przedstawicielem rodzaju Lucanus w Polsce, ale na pewno nie w Europie, ponieważ na południu kontynentu możemy spotkać jeszcze cztery inne gatunki. Każdy z nich jest przywiązany do innego rejonu, co jest bardzo ważne, ponieważ występowanie danego gatunku może pomóc w identyfikacji.

– Lucanus barbarossa ogranicza się jedynie do półwyspu iberyjskiego oraz Maroka,

– Lucanus tetraodon zamieszkuje Półwysep Apeniński, ale również południową część Francji, Grecję oraz Algierię.

– Lucanus pontbrianti można znaleźć w południowej części Francji oraz na północy Hiszpanii.

– Lucanus ibericus upodobał sobie Grecję, Turcję, wschodnią część Ukrainy oraz Azję Mniejszą.

Wszystkie te jelonki są do siebie bardzo podobne, a ich odróżnienie, bez znajomości lokalizacji może być bardzo trudne, ponieważ różnice między nimi są bardzo subtelne i polegają zwykle na liczbie i ułożeniu ząbków na żuwaczkach czy budowie czułków. Wymienione gatunki, są jednak wyraźnie mniejsze, niż jelonek rogacz i rzadko przekraczają 5 cm, a do tego ich samce nie mają aż tak pokaźnych żuwaczek, choć oczywiście nie są też całkowicie małe. Z jednej strony, możemy więc żałować, w Polsce mamy tylko jednego, takiego jelonka, ale z drugiej, możemy być dumni, że jest nim właśnie jelonek rogacz, który swoim wyglądem i gabarytami, bije na głowę swoich krewniaków z południa Europy czy Ameryki Północnej.